Nu Bach is aangesteld als cantor van de Thomaskirche in Leipzig wordt hij geacht verregaande veranderingen in het muziekleven van de kerk door te voeren. Aan zichzelf heeft hij de doelstelling opgelegd om maar liefst wekelijks een nieuwe cantate te produceren. Het blijkt onhaalbaar en hij is al snel genoodzaakt om bestaand materiaal te gaan gebruiken. Dat deed hij al eerder (met BWV 147) en dat doet hij nu opnieuw. Toch maakt hij het zich verre van gemakkelijk; voor zeer vele zondagen schrijft hij twee-delige cantates, of twee elkaar aanvullende cantates, uit te voeren voor en na de preek.

Maar deze zondag, 11 Juli 1723, grijpt hij dus terug op eerder door hemzelf geschreven werk. Dat is in dit geval een cantate uit 1716, geschreven te Weimar voor de derde adventszondag. Een adventscantate in juli? Ach, hier in Leipzig zal Bach nooit adventsmuziek nodig hebben. De traditie in deze stad is dat er van de tweede tot de vierde adventszondag geen cantatemuziek uitgevoerd wordt. Er is dus in het geheel geen bezwaar om deze cantate om te werken voor deze Julizondag, de 7e na Trinitatis. Een theologische herinterpretatie is blijkbaar goed mogelijk. En verder? Nieuwe recitatieven schrijven, de teksten van de aria's herzien, het werk tweedelig maken door het inpassen van twee koraalverzen die in de plaats komen van het oorspronkelijke slotkoraal, Paul Speratus' lied 'Es ist das Heil uns kommen her' (uit 1523). 

In het openingskoor gebruikt Bach de rondovorm (A-B-A-B-A) waarbij A staat voor de tekst'Ärgre dich, o Seele, nicht', en B voor 'dass das allerhöchste Licht sich in Knechtsgestalt verhüllt'. In het A-gedeelte spelen orkest en koor met diverse motieven, terwijl in het B-gedeelte het koor, zonder orkest, een homofone zetting heeft.

De vier aria's hebben in de oorspronkelijke Weimar versie een orkestbezetting die zich steeds verder uitbreid; een simpele continuo begeleiding (in 3) wordt geïntensiveerd via een trio (in 5) om uiteindelijk in het duetto uit te komen op een strijkersbezetting met twee hobo’s (10). Zeven jaar later in Leipzig voegt Bach van alles toe aan de instrumentatie en aan de variëteit van de aria’s. Zo vervangt hij in de tweede aria (5) de solohobo (oboe da caccia) door een hobo samen met eerste en tweede violen. In aria 8 voegt Bach strijkers toe aan de sopraanpartij. Het uitbundige duet (10) met een volledige bezetting van strijkers én blazers is nu gebaseerd op het dansritme van de gigue, een franse hofdans.

Opvallend is bij deze cantate dat alle nieuw geschreven recitatieven eindigen met een arioso: de losse begeleidingsakkoorden van het basso continuo maken op dat moment plaats voor een bewegende baslijn. Ook opvallend is dat de beide koralen niet de gebruikelijke zetting volgen, waarbij koor en orkest dezelfde partijen hebben. Hier horen we ze terug in een uitgebreide vorm, waarbij in het orkest afwisselend blazers en strijkers spelen, en de koorzinnen daartussen zijn geplaatst. De sopranen hebben de melodie in gelijke notenwaarden, de overige koorstemmen bewegen zich vrij daar onder.

Wat vinden we van BWV 186? Erg veel commentaren op deze cantate vind ik niet. Op de website Classical Net schrijft Simon Crouch;

“BWV 186 provides one of those occasions upon which I wish I had never attempted to give ratings to the cantatas. In its eleven movements there seems to me to be inspiration ranging from the routine to the sublime.”

Die Rating is bij hem trouwens 2+ wat zoveel wil zeggen als ‘minder geweldig’ maar dan toch met één uitstekend onderdeel. Hij zegt dat in het eerste deel de hoekdelen goed zijn maar de aria’s zijn zonder meer teleurstellend. De bas-aria lijkt met die uiterst zuinige begeleiding, geheel routine. En in de daarna volgende tenor-aria matched de vocale lijn werkelijk nergens met de vioolpartij. Datzelfde is ook weer het geval in die eerste aria uit deel twee, teleurstellend. Maar vervolgens noemt hij het duet als een moment van genialiteit.

“All these thoughts are put to flight, however, with one of Bach's glorious duets (this one for soprano and alto) skipping along in 3/8 time. Do get to hear this movement, if nothing else from this work.”

Helemaal eens met Simon. En voor zover dat iets zegt; deze cantate is in de laatste vijf jaar nergens uitgevoerd in Nederland. Een routineuze 'kerkcantate' is het met daarbij inbegrepen de sterk belerende, zelfingenomen teksten die in deze periode wel vaker opduiken in Bach’s werk. Een mooi slotkoor, dat dan weer wel.

Bronnen: Andreas Bomba, Simon Crouch 

‘Es wartet alles auf dich’ is een van de zeven zo genoemde 'Meiningen cantates’ die Bach schrijft tussen februari en september 1726. De libretti voor deze cantates ontleent Bach aan een bekende, al wat oudere bundel cantateteksten, in 1704 aan het hof te Meiningen ontstaan en toegeschreven aan hertog Ernst Ludwig himself. Voor het eerst worden, in die cantates, koraal- en bijbelteksten gecombineerd met uit de Italiaanse opera afkomstige recitatieven en aria's op vrije teksten. Uit deze bundel put niet alleen Johann Sebastian Bach, ook de aan het hof te Meiningen werkzame Johann Ludwig Bach doet dat. Hij is een verre achterneef van Johann Sebastian, die deze Bach zozeer bewondert dat hij in 1726 achttien van diens cantates uitvoert te Leipzig.

Het tekstuele hoogtepunt in cantate 187 ligt zonder twijfel bij de Nieuw-Testamentische tekst in het vierde deel, maar muzikaal gezien is de grootschalige opening het belangrijkste. Dat openingsdeel is buitengewoon karakteristiek voor Bach's latere cantate-stijl. We horen een symfonisch vormgegeven introductie die steeds opnieuw terugkeert, soms in ritornello vorm, dan weer in grotere onderdelen, soms in een klein motief als onderbreking van een contrapuntisch gearrangeerd vocaal deel. Uiteindelijk komt het weer in zijn geheel terug. Typerend is dat Bach deze moderne instrumentatie combineert met in feite heel traditionele, motet-achtige vocalen. Is dat bedoeld als hemels voedsel voor de wereld? Ergens lezen we als commentaar dat het bedoeld is als een "programmatische verbinding tussen een Oud en een Nieuw Verbond". Eerlijk gezegd, ik ben hier niet zo in thuis. We laten het aan de theologen.

Het openingsdeel bevat al het thematisch materiaal voor de delen die daarop zullen volgen. Zo is daar bijvoorbeeld een bas-recitatief dat Gods aanwezigheid viert in de natuur (2) en wat kan gelden als het prototype voor de recitatieven uit ‘de Schepping’ van Haydn. Dan de alt-aria (3) met een enigszins Handeliaanse relaxte sfeer. En dan is er aan het begin van deel II een tamelijk geestige bas-aria (4) waarbij de discipelen angstig vragen: 'Wat zullen wij eten en wat zullen wij drinken' waarop het ernstig bedoelde antwoord volgt ‘Uw hemelse Vader weet, wat gij van node hebt van al deze dingen’. Ten slotte is er een intrigerende sopraan-aria met een obligate hobo (5) die een intieme, nederige stemming ademt als van een gebed. Bij haar woorden ‘Weigt, ihr Sorgen’ gaat Bach over op een dansante beweging. 

Inmiddels lijkt zich een patroon in deze cantate af te tekenen. Steeds verminderende instrumentale krachten voor elke opeenvolgende aria; hobo met strijkers (3), unisono violen met continuo (4), solo hobo met continuo (5). Men zou kunnen vermoeden dat Bach in de muziek een verschuiving beoogt, heel subtiel, van het ‘algemene’ naar het meer ‘persoonlijke’. Heel persoonlijk wordt het dan in het voorlaatste recitatief van de sopraan (6). Met Alfred Dürr kunnen we concluderen dat de strijkersbegeleiding hier dient als 'een symbool van de veiligheid van het individu in Gods liefde en binnen de christelijke gemeenschap’. En als altijd zorgt die christelijke gemeenschap ook nu weer voor een passende afsluiting in de vorm van een koraal.

Hoezeer Bach zelf deze cantate waardeert blijkt uit het feit dat hij diverse delen (het eerste, derde, vierde en vijfde) gebruikt voor zijn mis BWV 235. Maar bij mij blijft de waardering vrij lang uit. Stel dat ik de cantate ergens live gehoord had, dat levert toch wel eens andere inzichten op. Die gelegenheid doet zich voor (althans doet zich bijna voor) in Berlijn in 2010. Aan het eind van een lange fietstocht langs de kust. Daar toont op de vroege zondagochtend een wapperend banier bij de Gedächtniskirche dat BWV 187 die avond zal worden uitgevoerd; HEUTE! Dat is voor de argeloos voorbijfietsende toerist (ikzelf) wel iets om enthousiast van te worden. Die bijzondere plek, die blauwe achtergrond van glas, dat alles ingebed in een kerkdienst in de Duitse taal, het beroemde Bach-Choir daar nog bij, gratis en voor niets, hmmm... Een mooi besluit van een vakantie.

Maar helaas, het banier hangt er nog i.v.m met de uitvoering van gisteren. In Berlijn doet men op zaterdag aan cantates. Jammer. 

Maar ziet, thuis is daar toch nog vrij onverwachts op cd de ouderwetse Karl Richter in een onverwachts snel tempo en met die sublieme solisten en jawel, het wonder geschied; dit is een prachtige cantate!