Deze cantate, bedoeld voor eerste paasdag is beslist geen ongeremde jubelzang over de opstandig, eerder is het een reflectie op de vraag of wij als gelovigen die opstanding wel verdienen. Om dat te benadrukken brengt Bach een kleine maar belangrijke verandering in de koraalmelodie aan waardoor deze ’schrijnend’ gaat klinken.

 

In de openingssinfonia knellen de doodsbanden nog echt maar daarna dringt langzaam het besef van de opstanding door. Maar overal doorheen schemert die schrijnende halvetoonsafstand die Bach in de koraalmelodie heeft ingebouwd, ook in het gedeelte waarin de strijkers een virtuoos concerto lijken aan te heffen. En het woord ’Halleluja’ waarmee ieder couplet van het koraal eindigt, klinkt in deze cantate niet als de ultieme uiting van vreugde die dit woord meestal wel uitdrukt. 

 

Christ lag in Todesbanden is eén van de vroegste Bach cantates. Dateert waarschijnlijk uit 1707 maar hier en daar kunnen we lezen dat het toch 1708 zou moeten zijn. We weten het allemaal niet zo zeker. Wat wel zeker is dat dit werk na Bach's pelgrimsreis, zijn bezoek aan zijn grote voorbeeld Buxtehude is geschreven. Daarom is wellicht interessant om deze cantate eens naast de cantates van Buxtehude te leggen. En dan blijken er grote overeenkomsten te zijn bijvoorbeeld in de wijze waarop beiden gebruik maken van bestaande, bij de kerkbezoekers bekende koraalmelodieën. De verschillende coupletten van zo'n koraal worden door beiden in verschillende maatsoorten en met verschillende tempi door het hele stuk heen verwerkt. Bach zal dit procédé later veelvuldig toepassen als hij aan zijn cyclus van koraalcantates begint.

 

Luthers hymne, voor het eerst gepubliceerd in 1524, brengt de gebeurtenissen van Christus' lijden en opstanding tot leven, en verbeeldt de beproevingen die Christus moet ondergaan om de mens te bevrijden van de last van de zonde. Dat begint met een blik op Christus in de boeien van de dood, en het eindigt met zijn jubelende overwinning en het feest van het Paaslam. De manier waarop Luther dit aangrijpende verhaal ontvouwt, heeft iets van een sage, een volksverhaal vol kleur en bizarre gebeurtenissen. Het is, voor zover we weten Bach's eerste poging om een vertelling in muziek weer te geven en hij slaagt daar in. Hij is alert op elke nuance in de tekst, elke schriftuurlijke toespeling, elk symbool, elke stemming. Maar het is niet alleen een spiegel van de tekst die we horen, je voelt dat hij er naar streeft er een extra dimensie aan te geven, in navolging van Luthers ideaal waarin muziek de tekst tot leven brengt. Daarbij put hij inmiddels uit een heel reservoir van kennis: muziek die hij als jongen uit het hoofd leerde, het rijke archief van de familie met eigen motetten en Stücken, muziek die hem als koorzanger in Lüneburg werd voorge-schoteld, maar ook werken die hij had bestudeerd of gekopieerd onder auspiciën van zijn verschillende leermeesters, zijn oudere broer Johann Christian, Böhm, Reincken en natuurlijk Buxtehude.

 

 

 

Maarten 't Hart betitelt de cantate als een machtig jeugdwerk waarvan de echtheid ooit betwijfeld werd:

 

"Indrukwekkend, somber, groots, grimmig. Archaïserend van stijl."

 

En wat een uiteenlopende uitvoeringen zijn er van deze cantate. Bij Gardiner wordt alles door het koor gezongen, nergens is het solistisch. In de versie van het Bach Collegium Japan wordt afgezien van de chorus-delen juist alles door de solisten gezongen. Bij het Munchener Bach-Chor/Orchester is juist weer het koor alomtegenwoordig, tot daar toch nog vrij onverwacht Dietrich Fisher Dieskau aantreedt, natuurlijk in de rol van Christus;

 

“Hier ist das rechte Osterlamm.”

 

Prachtig is dat. Maar wel staat deze opname qua uitvoeringspraktijk èn opnametechniek erg ver van alle andere uitvoeringen af. Een groot koor, een groot orkest, een welhaast mechanisch voortbewogen zang, rechtoe-rechtaan muziek is dit. Mooi om dat te vergelijken met die authentieke uitvoering van Gardiner. Daar wordt alles zó expressief gezongen, met zoveel ingehouden spanning, zo verontrustend is het en met zoveel zeggingskracht. Vooral in het chorus (4) is dat werkelijk schitterend.

 

Ik weet niet of Maarten 't Hart deze uitvoering dan al kent, hij steekt de loftrompet over de uitvoering van Suzuki.

 

“Anders dan bij Harnoncourt hier geen kortademige fraseringen, geen vals zingende jongetjes, geen hobo's die klinken als kwaad kwakende eenden, geen spookachtig krassende strijkers.”

 

Is het daarmee ook de mooiste? Luister wat daar in dat prachtige chorus (4) gebeurt. Het is waar, dit is de meest perfecte, de meest gestyleerde uitvoering die hiervan bestaat. En toch; deze uitvoering laat mij koud.

 

 

Geraadpleegde bronnen; Marcel Bijlo, Maarten 't Hart, John Eliot Gardiner