Bach heeft niet vaak teksten gebruikt van Erdmann Neumeister, toch iemand die beschouwt wordt als de schepper van de moderne kerkcantate. Bij nadere beschouwing mogen we daar alleen maar dankbaar voor zijn; de poezie van Neumeister wordt vaak nogal overschaduwt door sterk belerende theologische aanvechtingen. Aan de andere kant; zo'n tekst biedt voor de componist uit de barok ook weer zekere voordelen. En dat geldt ook voor cantate 24. 

 

Zoals bij de centrale structuur van een barokgebouw, zo is ook in deze cantate alles gegroepeerd rond een centrale tekst afkomstig uit de Bijbel. Aan weerszijden hiervan staan twee recitatieven die met elkaar in verband staan door hun openingswoorden; ‘Redlichkeit’ en ‘Heuchelei’. Het buitenste raamwerk bestaat vervolgens uit twee aria's. Alleen het slotkoraal staat los van dit barokke geheel, het heeft geen tegenpool aan het begin. 

 

Bach volgt in zijn compositie de symmetrische indeling van Neumeister door dit keer niet, zoals hij gewoonlijk doet, dat gewichtige koor met die bijbeltekst aan het begin van de cantate te plaatsen, maar juist centraal. Hij componeert voor het koor (verdeeld in concertino en ripieno stemmen) met het voltallige orkest. We horen de tekst twee maal, eerst in een vrij geconstrueerde dubbele expositie, daarna in een dubbele fuga. De impact van dit centrale deel wordt sterk vergroot door de beide recitatieven die het flankeren. Deze recitatieven appeleren beide aan het geweten van de toehoorders. En dat geldt evenzeer voor die centrale bijbeltekst; 

 

‘Ja, alles wat wij willen dat men aan ons doet, zo doen wij ook aan onze medemens’

 

Daar komt het wel zo ongeveer op neer. Als wij kijken naar de betekenis van deze tekst dan zien we hier een wederkerigheid die wellicht de inspiratrie gevormd heeft voor de symmetrische constructie van deze cantate. Aan beide zijden van dit barokke bouwwerk zijn daar de beide steunpilaren van deze constructie; uitgebreide recitatieven, beide van een nogal streng type, beiden eindigend in een arioso. We zien die recitatieven oprijzen als strenge zuilen bekroond met de centrale woorden ‘Redlichkeit’ en ‘Heuchelei’ en met aan de voet die breed uitwaaierende arioso’s. De beide aria’s (1 en 5) vormen het raamwerk van de cantate; in de eerste aria groepeert Bach de unisono spelende strijkers, de alt en het continuo tot een trio, in de tweede maakt hij een kwartet met behulp van de twee hobo’s, de tenor en het continuo. Het muzikale motief van die aria ‘Treu und Wahrheit hat sein Grund’ wat een volledige octaaf omspant komt bij alle stemmen steeds weer terug en bewerkstelligt een nadrukkelijke, stevig verankerde stemming. Het slotkoraal wordt ornamenteel versierd door middel van onafhankelijke instrumentale gedeelten van het hele orkest en met tussenspelen bij de regels van het koraal. 

 

Nee, Bach maakt het ons niet altijd makkelijk. Sommige commentatoren (zoals Gilles Whittaker) zijn merkbaar geïrriteerd door die ‘ruwe aanklachten tegen de mensheid’ en die ‘gortdroge en benepen zienswijzen’ waar hij ons hier bij monde van Neumeister op trakteert. Dit zou het zicht op de muziek in de weg kunnen staan. En dat is jammer want een mooie cantate is het eigenlijk wel, zo één die aan schoonheid wint naarmate je vaker luistert. Plechtstatig, ook door de instrumentatie maar er wordt dan ook gepredikt. Al naar gelang de uitvoeringspraktijk horen we een trompet dan wel een tromba. 

 

De Rilling-versie van deze cantate is mogelijk mooier dan die van Harnoncourt. Later betwijfel ik dat dan weer. De solisten bij Richter (Peter Schreier en Fischer-Dieskau) zijn prachtig maar dat zal ik in heel veel commentaren melden. En het koor bij Gardiner is heel strak maar ook dat zeg ik vaker. Er is ook een versie door Haagse musici in de Kloosterkerk aldaar. Met veel galm opgenomen en dus zijn er nauwelijks details te horen. Wat we wel horen klinkt nogal schools. 

 

 

Bron; Alfred Dürr

Wikipedia meldt ons het volgende; 

 

Een koraalcantate is een cantate waaraan de tekst en in de regel ook de melodie van een kerklied, een koraal, ten grondslag ligt. In koraalcantates is het aandeel van het koor vaak groter dan in andere cantates. In de 'per-omnes-versus'-koraalcantate worden alle strofen van het koraal in de verschillende delen verwerkt.

 

• Voorbeelden van koraalcantates zijn Bachs Wie schön leuchtet der Morgenstern en O Ewigkeit, du Donnerwort.

 

• Voorbeelden van 'per-omnes-versus'-koraalcantates zijn, eveneens van Bach, Christ lag in Todesbanden en Ich ruf zu dir, Herr Jesu Christ.

 

Een koraalcantate per omnes versus wil eigenlijk ook altijd zeggen; zonder recitatieven. Dat is hier dan ook het geval. Eén van de hymnes van Johann Agricola levert de tekst voor de cantate. Het is één van de voornaamste liederen voor de 4e zondag na Drievuldigheid en Bach heeft het eerder gebruikt, namelijk als slot voor cantate 185. En hier in 177 gebruikt Bach deze hymne niet alleen voor het openingskoor maar ook voor de finale.

 

De hoofdmelodie horen we, zoals te doen gebruikelijk, bij de sopranen. Maar voor de sopranen mogen aanvangen hebben alle andere partijen al een kort aandeel gehad en wel op de tekst 'Ich ruf' met een zeer significant motief, een stijgende kwint G-D. Dit motief kunnen we al horen in het allereerste begin nl. in de eerste hobo en het vormt samen met een virtuose passage op de concertante viool het materiaal voor een uitgebreide instrumentale fantasie, gezamenlijk met de strijkers. Als de drie lage partijen steeds de komst van het koraal, de hoofdmelodie, mogen voorbereiden dan gebeurt dat in een sterk emotioneel geladen weefsel van stemmen. De cantus firmus van de sopranen die daarop volgt wordt ondersteund door de hobo’s.

 

De instrumentatie wordt gewijzigd in de volgende aria’s en vervolgens steeds verder uitgebreid; zo heeft deel 2 slechts continuo begeleiding, 3 is met een oboe da caccia een trio, 4 vormt met viool en fagot een kwartet. Het ongetwijfeld zo bedoelde element van intensivering is duidelijk hoorbaar. In de loop van de cantate verwijderen de formele structuur en het thematisch materiaal zich verder en verder van het uitgangspunt, de koraalmelodie. De terugkeer naar een simpele vier-stemmige zetting van het slotkoraal, het vijfde deel, is daarna des te effectiever. Maar dit koor ondergaat toch ook een intensivering van de expressie: ornamenten en terloopse tonen maken de textuur dichter maar tegelijkertijd losser.

 

Maarten noemt het openingskoor grandioos. Persoonlijk vind  ik dat dat vooral geldt voor de solisten, met name bij de Rilling versie. Wat zingt Arleen mooi maar ook Julia èn Peter Schreier met die top-aria. Prachtig is het! Bij Gardiner is Paul Agnew geweldig snel; ‘onweerstaanbare vrolijkheid’ zo noemt Gardiner het zelf en toch twee maal ruim baan geven, heel kort, aan die duistere kant van de tekst bij de woorden ‘Erett’ vom Sterben’. Mooi! Vergelijking met Harnoncourt leert dat al die jongensstemmen daar toch ook wel weer bijzonder zijn. Is het ook mooi? Nee, eerder bijzonder en ontroerend soms voor wie daar gevoelig voor is. Tenor Kurt Equiluz zet prachtig in maar daar blijft het bij, hij houdt dit tempo niet vol want hij is inmiddels te oud geworden. Het opnemen van alle Bach cantates nam iets teveel tijd in beslag. Als we hierna de Kruidvat-editie beluisteren dan doet onze eigen Marcel Beekman wat onbeholpen aan dankzij zijn uitspraak van het Duits.

 

Bronnen; Wikipedia, Nele Anders, John Eliot Gardiner

 

 

 

 

 

Naschrift:

 

Op 18 juli 2010 zijn een miljoen Nederlanders met vakantie gegaan. Nergens in Nederland worden nog cantates uitgevoerd. Nergens in Nederland? Nee, één klein dorp blijft moedig Bach cantates op het programma zetten en geeft niet toe aan de gedachte dat de zomer slechts om strandgenoegens en uitstapjes naar bos en hei zou vragen. Het is het dorp Zuid-Scharwoude waar de Kooger kerk BWV 177 op het programma zet voor deze zonovergoten zondag. 

 

In de piepkleine kerk (qua omvang geen vergelijk met de Thomaskirche) is de klank van dit alles al gauw wat veel maar we worden beloond met die prachtige tenor-aria die de vroege fietstocht ruimschoots goed maakt. Levensvreugde is het wat we hier horen, levensvreugde van de fagot! 

 

In Noord-Scharwoude is er daarna een etablissement waar je buiten aan de Dorpsstraat zit en waar je sherry en een uitsmijter kan krijgen. De achttiende juli is een mooie dag.