Een zondag in juni van het jaar 1723. We zijn in Leipzig en het is nu precies een week geleden dat Bach met zijn gezin in twee koetsjes en met vier wagens huisraad naar deze stad is verhuisd. Zijn aanstelling als Thomaskantor ging in op 1 juni. En BWV 75 is Bach's 'debuutcantate', een cantate met een bescheiden bezetting maar wel met een feestelijke trompetpartij in deel II. Blijkbaar is de roem van de Stadtpfeifer (zeg maar trompettist) Gottfried Reiche hem tot in Köthen vooruitgesneld. Immers, deze compositie is geschreven op papier dat niet afkomstig is uit Leipzig, het is dus wel zeker dat Bach begonnen is met deze cantate in de weken voor zijn aanstelling als hij nog in Köthen woont. Applaus klinkt er niet in de kerk, dat zou niet passend zijn, maar waardering middels recencies in de plaatselijke pers is er wel voor de eerste cantate die de nieuwbakken, 38-jarige Thomaskantor zijn publiek in de Nicolaikirche op 30 mei voorschotelt. Waardering, maar geen buitensporig enthousiasme voor de ‘Antrittskantate’ van de niet-academisch gevormde Bach die als derde keus uit de solliciatieprocedure is overgebleven. 

Bach’s visitekaartje is in ieder geval qua omvang imponerend; een cantate in twee delen, respectievelijk uit te voeren voor en na de preek, elk deel bestaande uit zeven stukken. Een week later zal hij die omvang, bij zijn entree in de Thomaskirche, evenaren maar daarna nooit weer. Ook de architectuur van de cantate valt op; twee gelijkwaardige delen eindigend met dezelfde koraalfantasie, ieder met twee aria’s en drie recitatieven. Alle solisten worden diplomatiek naar evenredigheid bedeeld. Het totale aantal stukken - 14 - is beslist geen toeval. Het is een voorbeeld van Bach’s steeds terugkerende getallensymboliek. Immers, 14 is de som van de rangnummers van de letters B,A,C en H in het numerieke alfabet (zie BWV 37) en het is bekend dat Bach het als een symbool voor zichzelf beschouwt en het ook als zijn ‘handtekening’ gebruikt. 

Dit debuut van Bach in Leipzig getuigt van degelijkheid maar ook van voorzichtigheid. Zeker geen verontrustende experimenten. Bach toont zich stilistisch nogal conventioneel en laat zich in zijn gebruik van franse dansvormen kennen als de voormalige hofcomponist. Zo begint hij het werk met een franse ouverture in een langzame 3/4 maat met daarin een hobosolo die retorische versieringen speelt die sterk verwant zijn aan de muziek van Handel. Het koor verkondigt: ‘De ellendigen zullen eten zodat ze voldaan zijn’. Het klinkt alles majesteitelijk, met pathos, ernstig. Het is allemaal volledig in balans met de nu volgende zeer levendige fuga die wordt ingezet door de vier solostemmen ‘Euer Herz soll ewig leben’ met een breed uitgesponnen nadruk op ‘ewig’ en levendige melisma’s op ‘Leben’. Het is duidelijk; Bach etaleert hier zijn volledige compositorische palet. 

De aria’s die volgen zijn in de stijl van een franse dans-suite; een tenor-aria (3) als een polonaise, een sopraan-aria (5) met een oboe d’amore als een menuet, een alt-aria (10) met violen als een feestelijke passepied en een brilliante bas-aria (12) met trompet als een gigue. Elke helft van Bach’s cantate eindigt dan met een presentatie van een van zijn meest geliefde hymnes 'Was Gott tut das ist wohlgetan' afgezet tegen een ‘catchy’ ritornello dat ook al voorzien wordt van een ‘franse’ behandeling. 

Maar er is meer in deze cantate dan alleen maar vertoon. Centraal in het stuk staat de tegenstelling tussen de armoede van het aardse leven en de ware rijkdom van de hemel. Bach sluit hiermee mooi aan bij het verhaal dat voorafgaand aan de cantate werd gelezen: de gelijkenis van Lazarus en de rijke man. Aardse rijkdom blijkt in de hemel niks waard. De alt zingt dan ook;

‘Jezus maakt mij rijk van geest’

Is het mooie muziek? Mijn eerste indruk na het beluisteren van de Leonhardt-uitvoering is negatief; dit is veel te lang. Als hij nu eens de helft geschrapt had dan was dit misschien een aardige cantate geworden. 'Ich nehme mein Leiden mit Freuen auf mich' zingt het kind (de jongenssopraan) daar bij Leonhardt. Tsja, dit is toch wel uit een heel andere wereld allemaal. Maar direkt daarna volgt één van de mooiste slotkoralen die we van Bach kennen. Een ‘catchy’ koraal, zoals Gardiner het noemt en dat is echt het goede woord. Catchy! Zeer snel bij Gardiner, toch nog het mooist bij Leonhardt. Ook de tenor-aria is mooi. 

Maar de allermooiste uitvoering valt live te beluisteren op 20 mei 2006 in de Oude Lutherse Kerk te Amsterdam. Samen met Ben Westers hoor ik een enthousiaste uitvoering door ‘Barokensemble de Swaen’. Nu valt pas op hoe mooi de orkestpartij aan het eind van de tenor-aria gaat moduleren naar hogere regionen. En in deel II treedt - bespeeld vanaf de preekstoel - een ‘hemelse trompet’ aan die eerder in deze cantate nog niet mocht aantreden. Maar nu wel want het gaat inmiddels, na een preek van een uur, over geestelijke rijkdom en we zijn inmiddels het aardse ontstegen. Het is een opmerkelijke partij, het is de koraalmelodie die herinnert aan het slot van deel I, nu in een zuiver instrumentale bewerking. Dat is een unicum in Bach’s oeuvre, zo vermeldt de toelichting. Ben vindt het ook mooi. 

Bron; John Eliot Gardiner

Wie iets wil weten over cantate 39 komt steeds opnieuw uit bij de geschiedenis van de Salzburger emigranten, vluchtelingen die omwille van hun (Lutherse) geloof in 1732 uit het Oostenrijkse Prinsaartsbisdom Salzburg verdreven werden. In Duitsland kwamen deze Lutheranen in Oost Pruisen terecht, wellicht ook in het Leipzig van Johann Sebastian Bach. BWV 39, lange tijd betiteld als de ‘Vluchtelingcantate’, zou geschreven zijn voor een kerkdienst in 1732, opgedragen aan die verdreven Salzburgse Lutheranen.

In 1727 was in het aartsbisdom Salzburg een nieuwe bisschop benoemd, een heerser die niet alleen een kerkelijk gezag had maar ook wereldlijke macht uitoefende. Het was in het geheel niet nieuw dat deze ‘Prins-aartsbisschop’ het bisdom zuiver katholiek wilde houden, immers, dat paste volledig in de traditie van zijn voorgangers en op grond van de Vrede van Westfalen (1648) kun je ook zeggen dat het een gerechtvaardigd streven was. Echter, de man die nu aantrad was in zijn ambities buitengewoon ijverig. Deze Prins-aartsbisschop, zijn naam was Leopold Anton von Firmian (1727-1744), stelde de protestanten voor de keus; keer terug tot de rooms-katholieke Kerk of verlaat het land. Op 31 oktober 1731 ondertekende hij een emigratiebevel met als gevolg dat ongeveer 20.000 protestantse inwoners Salzburg moesten verlaten. Hij vaardigde zogenaamde ‘uittochtsplakkaten’ uit, waarmee een nieuwe godsdienstvervolging begon. De Lutheranen stelden de bisschop daarop een ultimatum: òf volledige geloofsvrijheid, òf het recht om te emigreren. De bisschop zag zijn kans schoon en bepaalde dat emigreren geen recht zou zijn maar een plicht, en wel met onmiddellijke ingang. 

Deze godsdienstcrisis in Salzburg viel samen met het kolonisatieprogramma van koning Frederik Willem I van Pruisen, die de vervolgde Lutheranen uitnodigde om zich te vestigen in de onbevolkte streken van Oost-Pruisen, onder andere in Litouwen. Hij stuurde zelfs commissarissen naar Beieren en Württemberg om de vluchtelingen daar op te vangen en naar zijn land te begeleiden. De Pruisische koning hoopte dat ook andere protestantse landen zijn voorbeeld zouden volgen en dat gebeurde ook. In Nederland waren het gemeenten in Walcheren en in Zeeuws-Vlaanderen die initiatieven namen, vluchtelingen uit Salzburg werden daar verwelkomt.

Wat een mooie gedachte dat deze gebeurtenis voortleeft in deze Bach cantate, BWV 39, opgedragen aan de Salzburgse Lutheranen. En wat jammer is het dat het niet op waarheid berust. Onderzoek heeft inmiddels aangetoond dat de cantate reeds in 1726 geschreven is. Toch is het zo dat het werk zes jaar later een hernieuwde uitvoering krijgt en op die manier een betekenis krijgt die dichter en componist niet hebben vermoed. 

Cantate BWV 39 is dus geschreven voor een heel gewone zondag, de eerste die volgt op Trinitatis, het feest van de ‘Drievuldigheid’ en voor Bach is deze zondag het begin van zijn jaarlijkse cantatecyclus. Extra feestelijk is de cantate dus niet. Als dit werk zich verheft boven andere cantates - velen vinden dat - dan is dat alleen door haar kwaliteiten. En mogelijk worden die pas goed duidelijk als we tot een nadere beschouwing overgaan. 

In feite bestaat de cantate uit twee delen, het eerste bedoeld om voor aanvang van de preek uit te voeren, het tweede voor daarna. Beide delen beginnen met een bijbelcitaat, achtereenvolgens uit het oude en het nieuwe testament. Aan begin en eind van de cantate horen we het koor. Het tweede en het voorlaatste deel zijn recitatieven. Daartussen horen wij drie aria's waarvan de eerste en de laatste een dansant karakter hebben en de middelste, tevens het hart van het hele werk, is de aria voor de bas. Het kan haast niet anders of het is de ‘Vox Christi’ die hier tot ons spreekt. 

Maar het meesterstuk van dit werk is toch wel het openingskoor, groot opgezet en gebruik makend van verschillende compositietechnieken. Bach introduceert het met een klein concert van blokfluiten, hobo's en strijkers en verdeelt het - overeenkomstig de tekst - in drie delen. 

• 'Brich dem Hungrigen dein Brot'. Het koor zingt eerst een begeleidende partij bij de sinfonia alvorens zich te evolueren tot een eigen motief. Door het woord 'Brich' door twee koorgroepen na elkaar te laten zingen, wordt hier het breken van het brood verbeeld. Het woord 'Elend' gaat vergezeld van veel dissonanten en chromatiek. 
• Bij 'so du einen nakket sehest' verandert de maatsoort van driekwart naar een vierkwartsmaat. Er ontstaat hierdoor een meer doorlopende beweging, duidelijk waarneembaar in de basso continuo.
• 'Alsdann wird dein Licht herfürbrechen'. Bach wijdt een welsprekend gestructureerde virtuoze fuga aan de kracht van het licht dat nu aanbreekt. Voor deze derde zin gebruikt Bach een dansante drieachtste maatsoort. In de tekst (en ook in de muziek) herkennen we het aanbreken van de dag ('Morgenröte'). Helemaal feestelijk wordt het bij 'und die Herrlichkeit des Herrn..' waarbij wederom fugatisch met uitgebreide coloraturen de tekst wordt verbeeld. De orkeststemmen doen hieraan uitbundig mee. Na een laatste hoge inzet van de sopranen sluiten alle stemmen en instrumenten dit indrukwekkende eerste deel af. 

Er is meer schoonheid in deze cantate. Bijvoorbeeld de bas-aria (4) waar de onderliggende beweging in drieën lijkt te zijn in plaats van in tweeën, die erg mooie sopraan-aria (5) begeleid door twee unisono blokfluiten, het treffende alt-recitatief. Maar toch, ze staan allen wat in de schaduw van de grootsheid, kracht, verbeelding van dat openingskoor, elke frase van de tekst wordt daar vertaald naar muziek van de allerhoogste kwaliteit. 

Wat mij betreft wordt deze cantate pas echt mooi als de versie van Gardiner met ‘the English Baroque Soloists’ op de markt komt. En later (nieuwe aanschaf) duikt Fisher Dieskau op bij Richter; ja, dan wordt het mooi. 

De cantate eindigt met een mooie versie van wat ik nog steeds ken als psalm 42. Bij de engelsen klinkt dat als was het werkelijk afkomstig uit de hemel. 

Salzburger emigranten