Geschreven voor 2e kerstdag 1724 is dit een koraalcantate geschreven in de gebruikelijke vorm. Luther himself bewerkte en vertaalde deze Lathijnse hymne uit de vijfde eeuw getiteld ‘A solis ortu cardine’. 

Het nogal archaïsche openingskoor is een motet in een streng klassieke stijl en het ongewone ervan is dat het geen duidelijke toonsoort heeft; het houdt ergens het midden tussen E-klein en F-klein, aldus weerspiegelt het een ambivalentie in de melodie. Meer dan in enige andere cantate ruik je hier de primitieve wortels, een vroeg-Christelijke oorsprong voor deze tekst over de ‘suvermaecht van Israël’ genaamd Maria. Dat archaïsche karakter van het openingskoor lijkt perfect afgestemd op dat onbegrijpelijke mysterie van de incarnatie (d.i. de menswording van God in de gedaante van Jezus, inderdaad een mirakel).

Pas na de tenor-aria komen we met het recitatief in een majeure toonsoort terecht. Hier, in dat recitatief, wordt dan ook het wonder beschreven van die menswording, waarbij op het eind iets opmerkelijks plaatsvindt nl. in de zin 'um zu den Menschen sich mit wundervoller Art zu kehren'. Bij het woord ‘kehren’, is het moment aangebroken dat God neerdaalt en de menselijke gedaante aanneemt, en in de muziek horen we dan een last-minute-beweging richting C-majeur. Dat is de spil van deze hele cantate én de perfecte voorbereiding op de nu volgende bas-aria (4) met die nogal vet aangezette, Italiaanse strijkers; Johannes de Doper springt daar op van vreugde in de moederschoot (!) wanneer hij Jezus herkent. 

Bach’s gedachte voor deze cantate is het verbeelden van de transformatie van duisternis naar het licht, tonen hoe christenen de komst van God’s licht in de wereld vieren en hoe dat samenvalt met onze zonnewende. Maar ook wil hij het doel van Christus’ menswording benadrukken - immers - de mensheid is voorbestemd om deel te gaan uitmaken van het ‘hemelse engelenkoor’. Daarom volgt nu in dat korte recitatief (5) een sleutelrol voor de sopraan die de hoge B moet zien te treffen. Het is, in al zijn beknoptheid, een extreem krachtig stuk vooral als het in de laatste frase schijnbaar reikt naar de eeuwigheid door middel van een uitgebreid contrapuntisch melisma wat veel wegheeft van een auditie voor een 'engelenkoor'. De sopraan bij Gardiner doet dat op opzienbarende wijze maar nog treffender is wellicht Arleen Auger (bij Rilling) van wie ik meen te weten dat zij inmiddels deel uitmaakt van dat koor. 

Elke andere componist zou nu in de verleiding komen om hierna in enigerlei schitterende stratosferische textuur te eindigen, zo niet Bach. Door nu terug te keren naar de toonsoorten van het openingskoor en naar het gepolijste timbre van trombones en cornetto, vindt hij andere, meer subtiele manieren om een lucide slot te vinden. Uiteindelijk is het de hoop van de gelovige op de eeuwigheid die hier verklankt wordt, niet diens zekerheid. 

Wat een heerlijk stuk is dat bij Gardiner (op Archiv) die, wat hij zelf noemt, ‘Italianiserende bas-aria’. Dit is echt - wat Maarten zo gruwelijk vindt - een dans. Ook Fischer-Dieskau in die ouderwets, theatrale uitvoering van Richter is prachtig.

‘Johannis freudenvolles Springen’

Het is een topstuk. Ik zou het graag via You Tube met u delen, maar helaas, het komt daar niet in voor. 

Een cantate voor tweede kerstdag 1725, tevens de naamdag van Stefanus. Bij de Epistellezing op deze dag gaat het dan ook niet over het kerstkind maar over de lotgevallen van Stefanus, de eerste martelaar van het christelijk geloof die dapper en voorbeeldig sterft en daarvoor beloond wordt met een visioen van zijn Heer en Heiland, Jezus Christus, gezeten ter rechterhand Gods. Hij krijgt een blik op het eeuwige leven. Wie is Stefanus? Het antwoord vinden wij - als altijd - in Wikipedia. 

"Sint Stefanus is de eerste diaken die door de apostelen wordt aangesteld om de aalmoezen eerlijk te verdelen onder de weduwen, hij is de financiële man van de nieuwe beweging. Dankij Stefanus kunnen de apostelen zich nu concentreren op preken en lesgeven. Hij wordt in het jaar 35 gestenigd na in Jeruzalem de hogepriester en de oudsten te hebben beschul-digd van moord op de Messias. Volgens de legende wordt het lichaam van Stefanus in 415 ontdekt. Het lichaam wordt overgebracht vanuit Jeruzalem, met een tussenstop in Constantinopel, naar het Vaticaan in Rome. De overblijfselen worden in het graf van Laurentius van Rome bijgezet. Stefanus zien we over het algemeen afgebeeld in de kledij van de diaken, de dalmatiek. Het is vaak een jonge man zonder baard en met vriendelijke gelaats-trekken. Als attribuut draagt hij stenen die op zijn hoofd, in zijn handen of op zijn schouders liggen, al dan niet bebloed." 

De predikant van Leipzig, Salomon Deyling zal in 1725 gedacht hebben – al dan niet in overleg met zijn cantor – dat hij het kerstgebeuren eens wat extra diepgang moet geven door de gemeente Gods er op te wijzen waartoe het geloof in het pasgeboren kind kan leiden, namelijk tot het martelaarschap. Voordat de predikant dit in zijn preek eens goed in de verf zet, volgt nu eerst Bach's cantate met teksten uit de brief van Jacobus waarin het thema duidelijk aan de orde gesteld wordt. 

“Wie volhardt, wie volhoudt, ook al is de beproeving soms bijna niet om te dragen, die zal niet beschaamd worden. Hij zal de kroon des levens ontvangen (kroon in het Grieks = Stefanos).” 

Volhouden is dus de boodschap want de beloning na afloop is zo geweldig groot dat al dat lijden, ook dat van Stefanus, er bij in het niet verzinkt. En om ons van dat laatste te overtuigen horen we in de cantate dan ook een innige dialoog tussen Christus (de bas) en de Ziel (de sopraan). En ook wordt er een beeld geschetst van Stefanus die de hemel geopend ziet en daar ‘zijn Heiland’ mag aanschouwen. Een aantrek-kelijk vooruitzicht. De vijanden die Stefanus willen doden zijn in deze cantate niet zozeer mensen van vlees en bloed, nee, hier zijn het de machten van zonde en ellende die bestreden moeten worden; Ja ja, ich mag die Feinde schlagen'. Waarna in de laatste aria van deze cantate al onze aandacht gaat naar het verlangen dat er is (over en weer) tussen Jezus en de mens.

‘Ach, Jezus was ik maar vast bij u’ 

In de openings-aria horen we de bas die de grootsheid bezingt van het martelaarschap in een zeer breed gefraseerde, ernstige melodie, begeleid door drie strijkersgroepen en een licht contra-puntisch weefsel van drie hobo's. Een contrast daarmee vormt vervolgens de sopraan-aria. Het is het lied van de verlaten ziel, onzeker zwervend in een wegvloeiende chromatiek en smekend om de dood sinds Jezus' liefde van haar weggenomen is. Jezus biedt hierna hand en hart en dan, in die onmiskenbaar opera-achtige wraakaria belooft hij dat hij zijn vijanden zal overwinnen. In de aria die we horen juist voor het slotkoraal vindt de ziel uiteindelijk de alles overtreffende liefde en die rijk geornamenteerde soloviool suggereert dat ze gepassioneerd in Jesus' armen eindigt. 

Zo ontroerend de muziek, zo vervreemdend de teksten. De tekst van de cantate komt uit de pen van de heer G. C. Lehms (1684-1717), hofdichter en hofbibliothecaris te Darmstadt, uit wiens eerste bundel met cantateteksten Bach in de loop van zijn carrière maar liefst 10 x heeft geput. Lehms schrijft met BWV 57 een dialoogcantate maar het is er één waarbij de direkte dialoog tussen de karakters beperkt wordt tot de recitatieven. De dramatische nadruk wordt veel meer gelegd op de aria's, daar worden de verschillende emoties geëtaleerd.

Maarten 't Hart zegt dat vooral die eerste sopraan-aria zo indrukwekkend is. Hij kent die in de uitvoering van Ellie Ameling.  

"Het is één van de warmste, roerendste, meest mystieke stukken muziek die Bach schreef. De aria 'Ich wünschte mir den Tod' is niet alleen zo prachtig, zo volmaakt, zo in zichzelf genoeg dat je het telkens als een schokkende verrassing ervaart dat daar dan nog achter komt 'wenn du mein Jesu mich nicht liebtest'. En toch ervaar je dat niet als een breuk omdat die muziek onder ‘wenn du, mein Jesu’ ook zo beeld- en beeldschoon is." 

De Ameling-versie bezit ik niet en het wordt mij pas duidelijk wat Maarten hier bedoelt na het beluisteren van de Harnoncourt-versie. Wat mooi! Wie verwacht dit van zo'n jongetje met zo'n onmogelijke tekst. En even later.... Wat een heerlijke bas-aria is dat met die schitterende versieringen in de strijkers 'Ja, ja, ich mag die Feinde schlagen' de wraakaria dus. Hoe is het toch mogelijk om op een dergelijke tekst een zo prachtige muziek te componeren. Na een tweede sopraan-aria die vrij abrupt eindigt volgt vrijwel naadloos een prachtig koraal. 

'Meng in 't geklank' 

Althans dat is wat een ieder denkt die ooit een Gereformeerde Kerk bezocht, zoals ik.

Al met al een mooie cantate maar misschien moet ik toch Ameling eens horen. En die bas-aria, die beschouw ik als een kroonjuweel. Daarom, bij wijze van curiositeit een zeer oude, zeer langzame opname (audio) van de wraakaria gezongen door de mij volmaakt onbekende bas Evereich. Heel bijzonder.

10 november 2018

Onlangs heb ik dan toch die Ameling-opname gekocht tijdens mijn laatste bezoek aan Amsterdam. Concerto had in zijn kelder verzameling cantates o.l.v. Helmuth Winschermann en jawel, daar zit ie bij.