Nieuwjaarsdag is in het Lutherse Leipzig niet alleen het begin van een nieuw jaar, we vieren ook een belangrijke gebeurtenis uit het leven van het kind Jezus, het is de dag van Zijn besnijdenis. Kortom: groot feest!

Cantate 190 is geschreven voor Nieuwjaarsdag van het jaar 1724. Het is de eerste keer dat Bach in Leipzig een cantate componeert voor deze grote feestdag en we mogen dus wel aannemen dat hij alle middelen inzet voor een schitterend muziekstuk. We zullen het helaas nooit te horen krijgen op de wijze zoals hij dat bedoeld heeft want belangrijke delen zijn verloren gegaan en wat we nu horen zijn altijd reconstructies van anderen waarvan we, al luisterend, wel weten; dit is niet wat de grote Bach genoteerd heeft. Later zal hij de muziek van de cantate opnieuw gebruiken voor weer een andere Lutherse feestdag, de Augsburger Konfession, een parodie-versie dus (BWV 190A) maar die muziek ging verloren en alleen de tekst resteert. Het lijkt er op dat bij dat herschrijven alle instrumentale partijen van deel 1 en 2 verloren zijn gegaan, wat resteert zijn slechts onderdelen; de partijen van de tutti-violisten en de originele vocale partijen. Op het omslag van het werk staat dan nog vermeld de (zeer uitgebreide) orkestbezetting en daar moeten we het mee doen. Daarmee moet ook een ieder het doen die het aandurft om hiervan een reconstructie te fabriceren. Zo fragmentarisch is het dat het aanvankelijk niet wordt gepubliceerd. Pas in 1891 komt het Bachgesellschaft (ons archiverend genootschap) met de restanten van deze cantate, tesamen met allerlei ander onvolledig of dubieus materiaal zoals daar zijn BWV 191, 192, 193, 196. En jawel, met name dat openingskoor moet toch wel een indrukwekkend stuk geweest zijn, een uitdaging voor ieder die Bach is toegedaan maar tegelijkertijd is het wel duidelijk dat niemand in staat zal blijken te zijn om de verrassingen te bieden die Bach hier ongetwijfeld heeft opgetekend. Nee, nooit is het helemaal overtuigend.

Ook verderop in deze cantate zijn er vraagtekens over de gewenste uitvoering. Gardiner meent blijkbaar dat er iets ontbreekt en hij voegt in de dansante alt-aria (3) hobo’s toe waarmee hij de homofone strijkerspartijen verdubbeld. En dan het neusje van de zalm van deze cantate, dat prachtig, broze duet voor de mannen, tenor en bas in ‘Jesus soll mein Alles sein’ (4). Voor welk instrument is die heerlijke obligate partij eigenlijk bedoeld? Dat instrument mag alleen in de openingsfrase echt meedoen, verder blijft het bij reeksen van weemoedige arabesken, steeds afketsend op dat stille metrum. Gardiner doet eerst pogingen met een oboe d’amore en een viool maar het is oncomfortabel laag voor deze instrumenten en uiteindelijk wordt het dan een viola d’amore die in een wat ongebruikelijk stemming precies die elegische sfeer oproept die bij dat roerende duet past. Het is mooi.

Heel veel uitvoeringen zijn er niet van deze cantate, men weet niet goed wat men er mee aan moet. Zo leren de liefhebbers, waaronder ikzelf, de cantate pas laat kennen. Harnoncourt neemt hem niet op in zijn integrale serie, Leusink ook niet. De eerste die een reconstructie maakt is Bernhard Todt, dan is het 1904 maar hier bestaan bij mijn weten geen uitvoeringen van, waarna in 1948 Walther Reinhardt een nieuwe poging doet. In 1971 komt Olivier Alain (jawel, broer van Marie-Claire) met een nieuwe versie, deze kunnen we beluisteren bij Rilling. Ton Koopman speelt (natuurlijk) een reconstructie van hemzelf. Het resultaat vind ik in beide gevallen niet bijzonder. Het koorwerk vind ik bij Rilling nog het beste, de solisten misschien toch wel bij Koopman hoewel natuurlijk toch met een zweem van saaiheid. Ik heb bij hem altijd het idee de zaak vaak volkomen doodgerepeteerd wordt. Nee, Gardiner biedt opnieuw de mooiste uitvoering, niet alleen dat duet maar ook die spetterende opening en het slotkoraal, het is schitterend.

Ziehier de You-Tube versie van het gereconstrueerde openingskoor olv Gardiner.

Eens per maand in Leipzig, kunnen we de jongens zien van de St. Thomas School, rennend van huis tot huis met kleine boekjes. Deze bevatten de teksten van de cantates die ten gehore gebracht worden in de kerken van St. Thomas en St. Nicolaas op de vier komende zondagen en ze zijn gedrukt op kosten van Bach. De opbrengsten komen niet alleen tegemoet in de productiekosten, ze belonen de jongens met wat zakgeld en ze komen ook nog terecht in een fonds wat bestemd is om extra musici te betalen om de kwaliteit van de zondagse uitvoeringen op te waarderen. De abonnees bestuderen de teksten in hun huis en nemen de boekjes mee naar de zondagsdienst waar zij de cantate kunnen beluisteren die uitgevoerd wordt na het lezen van het evangelie en voor de preek. Cantate en preek vullen elkaar aan; beiden zijn zowel bedoeld als een appèl aan als een verklaring van principes uit de Heilige Schrift. Op deze dag is de Nieuwjaars jaarmarkt officieel van start gegaan maar het is verboden om te handelen op een zondag of op een christelijke feestdag als deze, en dus zijn op deze eerste januari 1726 de kerken overladen met vreemdelingen. Ze zijn naar Leipzig gekomen met een commercieel doel maar vele kooplieden keren misschien wel huiswaarts met iets wat meer eeuwigheidswaarde heeft.

Terwijl hij in een eerder gepubliceerde collectie de tekst van Georg Christian Lehms gevonden heeft voor de cantate van deze dag, besluit Bach er een strofe aan toe te voegen van de nieuwjaarshymne 'Helft mir Gotts Güte preisen' voor het finale deel. 

Het uitbundige openingskoor in C majeur 'Herr Gott dich loben wir' klinkt door de kerk na de ongewoon korte evangelielezing uit Lukas 2:21. Na een recitatief volgt een dialoog tussen bas en koor als een reminiscentie aan de cantor en het volk in de tempel, en daarmee aan de de scene van Jezus' besnijdenis. Elk mogelijk - door het vroege tijdstip - gebrek aan concentratie van de kant van de congregatie wordt hier te lijf gegaan met behulp van een indringende en enerverende Corno da Caccia.

Lasst ons jauchzen, lasst ons freuen!

Nadat de alt aandacht heeft gevraagd voor praktische zaken als daar zijn kerk en school komen we aan bij het hart van de cantate; de tenor-aria 'Geleibter Jesu, nur du allein'. Nu wordt het persoonlijk. Gebruikmakend van woorden als 'onze' en 'mijn' richt de tenor alle aandacht op de tot dusver nogal in globale lofzangen bezongen persoon van Jezus. Dit is een liefdeslied begeleid door de warme tonen van hobo en viool.

Deze compositie toont weer eens aan hoe Bach steeds maar weer weet te vermijden om enig schema te hanteren en in staat is aan elk werk een eigen onderscheidend karakter te geven. De tekst van Lehms heeft de intentie dat het koor alleen aan de opening deelneemt. Maar Bach geeft het ook een rol met dat toegevoegde slotkoraal en voegt ook uitgebreide passages voor het koor toe aan de bas-aria. Een aria is eigenlijk niet de juiste benaming voor deze veelgelaagde constructie die als we hem  simpel willen omschrijven bestaat uit een ‘koraalfuga - solo - koraalfuga’. Bijzonder ook is de overgang naar de enige solo-aria van deze cantate. Dat is dan ook een verandering van een zeer uitbundige en extatische lofprijzing naar een heel persoonlijk en intiem bidden. Dat wordt onderstreept door het gebruik van een obligaat solo instrument.

Het openingskoraal kan ik blijkbaar verschillend beoordelen maar als geheel noem ik dit steeds een mooie cantate. De Gardiner-versie is heel bijzonder. Wat een opzienbarende, dramatische schrikeffecten horen we daar! Met name in die aria voor het koor met de bas (3). Begrijpelijk als kerkgangers bevreemd opkijken bij het horen van deze muziekdramatische maar toch weinig pastorale klanken. Vergelijk ik dit vervolgens met de uitvoering van Leonhardt dan is die klanktechnisch kaal en lelijk maar wel geven die jongetjes daar een heel bijzondere kleur aan het geheel. En we mogen hier in plaats van de gebruikelijke Kurt Equiluz genieten van Marius van Altena. Hij maakt daar een prachtig-naïeve tenor-aria van. Bij Rilling treed Peter Schreier aan en we horen in plaats van de hobo een viola. Ook mooi. Nee, ik kan niet kiezen.