Zomer 1724. Na vier ‘reguliere’ zondagen wordt het tijd voor een additionele feestelijke cantate en wel voor de 2e juli, het feest van de Maria Visitatie. Daarbij blijft Bach trouw aan de inmiddels door hem ingezette gewoonte om koraalteksten en koraal-melodieën te gebruiken voor zijn nieuwe cantates. Toch heeft BWV 10 een aparte plaats in dit geheel, hier geen protestants kerklied als basis voor zijn compositie maar het Magnificat. De Latijnse versie daarvan behoort tot het standaard repertoire van de religieuze muziek (Magnificat anima mea Dominum) maar er is door Maarten Luther een Duitse vertaling van gemaakt op een in die in die tijd veelvuldig gehoorde koraalmelodie die gebaseerd was op de oorspronkelijk Gregoriaanse muziek. Deze cantate  vertoont daarom Gregoriaanse trekjes. 

 

Anders dan heden ten dage is de Maria Visitatie één van de belangrijkste kerkelijke feestdagen in het protestante Duitsland van Bach. Ongetwijfeld weten de kerkgangers in Leipzig exact wat hier beschreven wordt en ze zullen bepaalde elementen van het verhaal in de muziek herkennen. Bij de ontmoeting van Maria en haar nicht Elisabeth springt het kind (de latere Johannes de Doper) van vreugde op in de buik van Elizabeth, omdat het Jezus herkent in de buik van Maria. Die opgewekte stemming horen ze in het openingskoor maar ook in de springerige, dansante sopraan-aria die er op volgt. De vele muzikale sprongen doen denken aan het opspringen van het kind in de buik van Elizabeth. 

 

Bach opent de cantate met een instrumentale sinfonia met strijkers en hobo's die, zoals vaak het geval is, geheel los staat van de koraalmelodie. Die horen we pas als het koor invalt met zin voor zin de verschillende onderdelen van Luther's kerklied. Bij de eerste strofe horen we de melodie bij de sopranen, de lagere stemmen bewegen vrije daaronder in een polyfone stijl, hun materiaal is geleend van het instrumentale deel. Bij de tweede strofe verhuist de melodie naar de alten; dit tweede deel is in feite een herhaling van de eerste maar nu in een andere toonsoort. De terugkeer naar de hoofdtoonsoort wordt bereikt door het invoegen van een vrije passage in de finale herhaling. 

 

De beide aria's van de cantate verschillen nogal zowel qua instrumentatie als ook in stijl. In de eerste gebruikt Bach strijkers met daaraan toegevoegd hobo's allen spelend in een uitbundige, concertante stijl. De tweede aria is juist eenvoudig, heeft slechts een begeleiding van de basso continuo waarbij de introducerende ritornello's steeds terugkeren in de vocale partij. 

 

In het duet (deel 5) behoudt Bach niet alleen de oorspronkelijke Bijbeltekst maar hij citeert ook het Gregoriaanse kerklied, niet in tekst maar in de instrumentale partijen. Hij plaatst het op deze manier tegenover de onafhankelijk imiterende vocale partijen. Later zal hij dit deel gaan herschrijven; als een bewerking voor orgel vind het dan een plaats in de z.g. Schübler-koralen. 

 

Elk van de twee recitatieven begint eenvoudig, in secco stijl met alleen basso continuo begeleiding. Het eerste (deel 3) verbreedt zich tegen het einde tot een arioso; het tweede (deel 6) ontwikkelt zich, nog iets indrukwekkender, tot een accompagnato met versieringen in de strijkers die de vervulling van God’s belofte aan Abraham illustreren. Mooi1

 

De beide finale delen zijn, als gewoonlijk, gezet als simpele vierstemmige koralen waarbij de Gregoriaanse melodie bij de sopranen terugkeert. 

 

 

Maarten noemt deze cantate Bach's 'kleine Magnificat'. Mooi van stemming, wijdingsvol. Het meest mystieke onderdeel van deze cantate noemt hij het duet dat Bach dus later voor orgel bewerkt. Zijn wij allen enthousiast over deze cantate? Bij mij blijft de waardering lang uit. Zou dat komen omdat het gebaseerd is op Gregoriaanse muziek waar bible-belt-types (zoals ik) nu eenmaal niet zo veel affiniteit mee hebben? Mogelijk is dat zo. Later wordt het toch nog mooi maar pas na aanschaf van de uitvoering onder Karl Richter. Maar ja, daar treden dan ook zulke grootheden aan als Peter Schreier en Edith Mathis, wat wil je? En die ouderwetse rechttoe rechtaan stijl van Richter werkt natuurlijk geweldig in zo’n donder en bliksemaria als ‘Gewaltige stösst Gott vom Stuhl’. We horen Kurt Moll, bas en we horen ook veel niet mis te verstane continuoklanken (in vaktermen de "basso quasi ostinato" m.a.w. een zich schijnbaar herhalend motief). Jawel, dit is mooi.

 

 

Bronnen; Alfred Dürr, Wikipedia, Maarten 't Hart

 

 

 

Aria - Stuk voor een zanger of zangeres, met begeleiding. 

 

Arioso - Een muziekvorm voor solo-zang en instrumenten, met name in de barokmuziek. Zowel qua tekst als qua muziek is de arioso een tussenvorm tussen een recitatief en een aria. In vergelijking met een recitatief waarbij de muzikale begeleiding meestal alleen bestaat uit een basso continuo, is de begeleiding van een arioso uitbun-diger en rijker. De nadruk van een arioso ligt in vergelijking met een aria meer op de tekst dan op de muziek.

Basso continuo - Een manier van het begeleiden die vooral in de barokmuziek veel gebruikt werd. De naam wordt soms ook gebruikt voor de instrumenten die de begeleiding spelen. Veel instrumenten kunnen de basso continuo spelen; welke het doen is vaak een kwestie van smaak of beschikbaarheid. De basis is de uitgeschreven bas, vaak uitgevoerd door de cello of viola da gamba. Daarnaast is er sprake van een versierend en improviserend akkoord-instrument, zoals klavecimbel, orgel (in de kerk) of luit (bij kleine bezettingen).

 

Melos - Het melos duidt de opvolging van toonhoogten aan welke in een melodie plaatshebben, los van de ritmische structuur. Men kan ook zeggen; het melos geeft weer hoe de richting van een melodie omhoog of omlaag tendeert. De muziektheoreticus Bruno Nettl beschrijft diverse typen van melos ofwel 'contouren', zoals:

• Stijgend melos
• Dalend melos
• Golvend melos: evenveel beweging omhoog als omlaag
• Slingerend melos: extreme golfbeweging over grote intervallen
• Plateau- of terras- of trapsgewijs melos: een aantal stijgende of dalende motieven waarbij elke set ofwel op dezelfde ofwel op een hogere of lagere toonhoogte begint dan waar de vorige eindigde
• Boogvormig melos: een aanvankelijke stijging gevolgd door een daling, of omgekeerd

Ostinato - Een kort muzikaal motief dat telkens, gedurende of een deel van een song, speelstuk etc. wordt herhaald. Een basso ostinato is een bas-melodie in een compositie, die de hele tijd een en dezelfde melodie herhaalt. De term is afkomstig uit het Italiaans en betekent: koppig (Nederlands: obstinaat). 

Polyfonie - Onder polyfonie (Grieks voor  stem, klank, geluid) verstaat men in de muziek: gecomponeerde meerstemmigheid, dat wil zeggen, meerdere melodieën tegelijkertijd, al dan niet in verschillende stemregisters, soms zelfs  complex bezet. Het basisprincipe daarbij is dat alle stemmen gelijkwaardig zijn, of althans een volwaardige rol hebben. Voorbeelden van polyfone compositietechniek en zijn de canon en de fuga.

Recitatief - Spraakgezang, de manier van 'sprekend zingen' waarbij de tekst het belangrijkste is en de muziek daaraan ondergeschikt is gemaakt. Als een recitatief alleen met ondersteunende akkoorden wordt begeleid, b.v. op het klavecimbel, dan heet het 'recitativo secco' (droog). Wordt het begeleid door meerdere instrumenten en op een meer melodische manier dan heet het 'recitativo accompagnato'.

Ritornel - Concertante voor-, tussen- en naspelen die de vocale verwerking van de koraalzinnen motivisch bij elkaar houden. 

Subdominant - Een subdominantakkoord of kortweg subdominant is een akkoord dat verwant is aan het akkoord waarvan de grondtoon een kwint lager ligt dan dat van de tonica. Met de subdominant, wordt dat akkoord aangeduid, dat op de 4e toon van de toonladder is gebouwd. (in C groot: F A C, kortweg IV) In de loop van de geschiedenis, is het aantal subdominante akkoorden flink toegenomen. Er bestaat maar 1 tonica (op de 1e trap, aangeduid met I), op 2 manieren: majeur of mineur; er bestaan een aantal dominanten (op de 5e of de 7e trap, respectievelijk aangeduid met V en VII); maar het aantal subdominanten overtreft de beide andere functies verre. De functie van de subdominant is een punt van (relatieve) 'ontspanning' in de muziek te vormen. Is de tonica het oerbeeld van de grondtoon (het 'thuiskomen' van de muziek op een rustpunt), de dominant het oerbeeld van spanning, die in de lucht hangt (een gevoel van 'er staat iets onvermijdelijks te gebeuren'), zo is een subdominant een tegendeel van dit alles: een punt van ontspanning, bevreemding, verwondering. Functioneel harmonisch gezien (in de bijvoorbeeld de authentieke cadens) stuwt de subdominant naar de dominant.

Sinfonia - Een instrumentaal muziekstuk. Het woord is afkomstig uit het Italiaans en is in de meeste talen gelijk aan het woord voor symfonie. Een sinfonia is oorspronkelijk (vroeg-Barok periode) een kort muziekstuk dat gespeeld word direct voorafgaand aan een opera of aan kerkmuziek. De bedoeling is het publiek tot stilte te manen en tegelijkertijd voor te bereiden op het vocale werk dat volgt. De eerste sinfonia is - voor zover men weet - afkomstig uit de opera Orfeo gecomponeerd door Monteverdi in 1607. Later wordt de sinfonia langer en complexer. Uiteindelijk evolueert de sinfonia tot een zelfstandig muziekstuk bestaande uit meerdere delen.