Johannes 2: 13-22. Jezus schoont het tempelplein

De cantate ‘Gott der Herr ist Sonn und Schild’ heeft een riante bezetting; behalve strijkers en continuo twee hobo's, twee hoorns en pauken. Feestelijk is het en dat zal ongetwijfeld verband houden met het feit dat deze cantate bedoeld is voor Hervormingsdag. Er zijn aanwijzingen dat Bach, in tegenstelling tot zijn gebruikelijke praktijk, zes maanden eerder al begint te componeren aan dit werk.

De opening klinkt als een ceremoniële optocht, alsof wij voor ons zien een bewegend tableau van het Lutherse volk, al marcherend gaat men voort. Maar hun strijdbaarheid is zeker niet grimmig, eerder wordt een sfeer van uitbundige vreugde en van bonhomie bereikt. Als ondersteuning van die triomfantelijke fanfares van de hoorns horen we indringende paukenslagen die als we het vrij mogen interpreteren doen denken aan het hameren van de stellingen van Luther op de eiken deur van de kerk. Het is immers 31 oktober. Na 12 maten is dat weer voorbij, tijd voor de blazers om te ademen en om ruimte te maken voor geanimeerde fuga-inzetten (fugato’s) van strijkers, fluiten en hobo's. Als dan het thema van de hoorns terugkeert, het zweeft hoog boven de uitwerkingen van die fugato’s, dan is het om ons voor te bereiden op de grote entree van het koor. De stemmen komen dan één voor één binnen met een werkelijk majesteitelijke grandeur; hier heerst een glans die eerder de suggestie oproept van cherubijnen en serafijnen dan van de stevige Lutherse Hausfrauen die vandaag ongetwijfeld de kerk bevolken. 

‘Geen goed zal Hij onthouden aan hen die in oprechtheid wandelen.'

Een belangrijke boodschap in dit openingskoor. Bach heeft een buitengewone controle over zijn materiaal en er klinkt dan ook een langdurige fuga op het inmiddels vertrouwde thema. Hij maakt zes paar entrees in strettos, op de maat, vervolgens op de halve maat, soms unisono, dan weer op het octaaf, op een kwart, en zo voorts, waarna een antwoord volgt, twee maal direct en vier maal in een omkering. Gillies Whittaker, die naast het schrijven van uitgebreide analyses van Bach’s cantates, ze ook allemaal uitvoert gedurende een aantal jaren na de Eerste Wereldoorlog, bekent dat hij 'zelden zulke spirituele verrukking gevoeld heeft als bij het uitvoeren van deze prachtige koren'. 

Met zijn voorliefde voor grote veranderingen van schaal en abrupte schakelingen van algemene naar privé gevoelens, vervolgt Bach met een aria voor alt met hobo obbligato (2). Bedriegelijk eenvoudig klinkt het. Maar de gesyncopeerde spanning van de eerste maten en ook de steeds variërende opdeling van de zinnen, ze plagen het oor.

Ter begeleiding van het nu volgende koraal (3) keert de muziek van 1 terug, hoorns en pauken met hun marcherende thema, maar het zijn dit keer alleen de hoornfanfares, niet de strijdlustige fugamotieven. Ze dienen als achtergrond voor Martin Rinckart's overbekende hymne 'Nun danket alle Gott'. Een stevige melodie die in Bach’s harmonisatie dit drieluik tot een goed einde voert, mogelijk is dit het punt waarop in Leipzig de preek zal volgen.

Het tweede deel van de cantate is misschien minder indrukwekkend, al is er een verrukkelijk duet voor sopraan en bas (5), beginnend met een parallelle beweging in tienden, onschuldig in de manier waarop een Adam en Eva gelijkend paar (voor de zondeval) hand in hand voortgaand Gods bescherming inroepen. Zelfs horen we hier een pre-echo van Papageno en Papagena, een Mozartiaanse impressie, nog versterkt door een hint van ‘Eine kleine Nachtmusik’ in de viool ritornelli. Hoewel Bach zijn best doet om zich tegen deze muziek teweer te stellen en om gevaar te suggeren in zijn weergave van het 'razen van de vijand' blijven zijn vijanden toch een stuk minder bedreigend dan de hardnekkige, spookachtige kwelgeesten van Luther geweest moeten zijn.

Blijkbaar is Bach zelf tevreden over deze cantate want hij hergebruikt maar liefst drie delen voor zijn Lutherse missen. Ik maak kennis met deze muziek via Gustav Leonhardt en zijn consort en ik vind dit dan 'helemaal niet onaardig'. Soms zijn (valse) blazers zoals bij Leonhardt toch wel mooi en ook het duet na het bekende 'middenkoraal' is opvallend. Volgens Maarten 't Hart heeft dat duet, hoe anders het ook is, dezelfde lichte zwierigheid als dat uit 78. Een mooie cantate.

Bronnen: Wikipedia/John Eliot Gardiner/Maarten 't Hart

1st performance (BWV 80a): March 15,1715 - Weimar
2nd performance (BWV 80b): 1728-1731 - Leipzig
3rd performance (BWV 80): 1735-1740 - Leipzig 

Een herziene versie van een stuk geschreven rond 1715 in Weimar horen we later in Leipzig en dan ter gelegenheid van de dag van de Reformatie. Het betreft cantate BWV 80 die in die eerdere versie, bedoeld voor een gewone zondag, handelt over de strijd tussen God en de satan. Dat stuk bevat reeds het bekende Lutherkoraal 'Ein feste Burg' en dat maakt het logisch dat Bach, praktisch als altijd, het later hergebruikt voor het feest van de Reformatie. Aanvankelijk doet hij dat in een nogal eenvoudige vorm met een simpel openingskoraal, later wordt het werk opnieuw gearrangeerd en verder uitgebreid en dat is de versie die we nu altijd horen.

Een imposant werk is het zeker. Aria's, recitatieven en een duet vinden een plek binnen een raamwerk van twee koralen: een krachtig fugatisch koor wat de goddelijke heerschappij over het universum symboliseert (de opening) en een sobere harmonisatie van Luther's koraal (het slot) met ergens halverwege deze reis tumultueuze zestienden vanuit het orkest die de duivels representeren op weg om zondaars te verteren. 

Und wenn die Welt voll Teufel war....

Het kan niet anders; deze cantate moet op de kerkgangers in Leipzig een overweldigende indruk gemaakt hebben. De woorden en de melodie van het dan al 200 jaar oude Luther-lied 'Ein feste Burg' is bij hen overbekend. En Bach zorgt ervoor dat die klanken tijdens de hele cantate uit alle hoeken en gaten tevoorschijn komen. Het blijft steeds een verassing op welke manier dat gebeurt en hoe het wordt gecombineerd met Bach’s eigen melodieën en met de tekstfragmenten die aan ‘t kerklied zijn toegevoegd.

In het openingskoor beleven we als het ware de bouw van een klank-kathedraal vanaf de fundamenten tot aan ‘t dak. Een instrumentale inleiding horen we hier niet, niets van dat al. Totaal onvoorbereid werpen de tenoren zich in deze strijd.

Ein feste Burg ist unser Gott

Een verontrustende start van deze cantate, energieke woorden gekoppeld aan een hectische melodie. Telkens begint één stemgroep met een thema, dat meteen door anderen wordt overgenomen en verder uitgebouwd. Herkenbare thema’s van het koraal gaan estafettegewijs op weg langs zes partijen; eerst de vier koorstemmen, dan in hoge ligging bij de hobo’s en tenslotte zeer laag in ‘t orgel. De robuuste en vertrouwen wekkende tekst klinkt ferm en strijdbaar.

Ein gute Wehr und Waffen

Het is of Luther's Reformatie zich een weg baant door het Europa van de achttiende eeuw. Er moet blijkbaar iets overwonnen worden, zoveel is duidelijk. We horen dat in het orkest dat met snelle en hectische noten de onvastheid en de verwarring van het dagelijkse leven verbeeldt.

Der alte böse Feind, auf Erd ist nicht seinsgleichen

De hymne duikt op in drie van de zeven delen. Bach kan natuurlijk rekenen op de de bekendheid met dat lied bij zijn luisteraars en ze uitdagen om de fragmenten op te pikken uit ornamentele versieringen in de andere delen.

Van deze bekende cantate hoeft de lof nauwelijks gezongen te worden. Vanaf dat monumentale openingskoor tot aan het sublieme duet neemt de grote Bach je mee in een wervelwind van superieure muziek waarin alle vuisten gebald worden om de duivel te lijf te gaan. Deze cantate vond ik persoonlijk één van de mooiste, zo niet de allermooiste. Later is het juist de cantate waar ik het eerst het gevoel krijg er wat op 'uitgeluisterd' te zijn, misschien juist omdat hij zo goed in 't gehoor ligt.

Maar hoor ik hem live op hervormingsdag 2004 in de Westerkerk dan blijkt; ik ben hier helemaal niet op uitgeluisterd. Dit is namelijk heel erg mooi. Vergelijken wat de mooiste uitvoering is levert per onderdeel een heel verschillend beeld op. Het tempo varieert sterk, Rilling doet het wat dat betreft verkeerd. Bij Harnoncourt is daar opnieuw het wat 'snauwerige' zingen in dat koor maar dan; wat een mooie jongenssopraan horen we hier. Maar eigenlijk is de mooiste uitvoering, deze hier in de Westerkerk. 

In 2010 klinkt hij opnieuw in de Wester. Zondag, hervormingsdag, de dag na de pro- en contra Wilders demonstraties. Even een sfeerbeeld, even de correspondentie hierover met Wies Zwart::

From: "Johan Nieuwkerk" <njohan@xs4all.nl>

To: "Wies Zwart" 

Sent: Saturday, October 30, 2010 3:42 PM

En de demonstratie hier voor de deur is succesvol. Sympathiek.

JJ

Anti Wilders naar ik aanneem?

Met vriendelijke groet,

Wies Zwart

Van:   njohan@xs4all.nl

Onderwerp: BWV 80!

Datum: 31 oktober 2010 21:25:48 GMT+01:00

Zeer anti! Je kon het zien op de buis. En nu ben ik terug uit de kerk. Het was net als elk jaar met hervormingsdag mooi. Pa is gestorven, deze week vijf jaar geleden.

'Blijf mij nabij, wanneer het duister daalt.
De nacht valt in, waarin geen licht meer straalt'

JJ

Toch nu een persoonlijke noot (die hoeft U niet te lezen) maar ik denk dat vanaf nu deze kerkdienst een sterk beladen bijeenkomst wordt. Eind oktober is het, vroeg donker, herdenking van de doden, hervormingsdag, een cantate die bij dat alles past. Ik denk aan Christ Bolders die kent U niet maar hij zou genieten van deze kerkdienst. Ik denk aan Robert, die kent U ook niet, hij is nu in San Diego. En ik denk aan de sterfdag van mijn vader, die volgt op deze zondag. Als ik straks thuiskom uit de kerk zal er een mailtje zijn; 'Pa is stervende'. Pa is voor altijd verbonden aan deze dag. De laatste zondag in oktober. 

Tekst na raadpleging M. v. Egmond/ A. Dürr