Pinksteren is voor ons de culminatie van die ‘geweldige vijftig dagen’ volgend na de opstanding, een waterscheiding is het die het werk van Jezus op deze aarde completeert en tevens markeert het de komst van de Heilige Geest. 

Maar het is toch wel heel treffend dat Pinksteren van origine een feest van agrariërs is, één van die feesten van Kanaän die de Israëlieten overnemen als ze in het beloofde land arriveren. En als Paulus dan spreekt over Christus als over de ‘eerste vrucht’ dan maakt hij in feite een gewetensvolle toespeling op dat joodse feest genaamd Sjavoeot, immers, de eerste vruchten van de nieuwe oogst worden met Pinksteren aangeboden. 

Natuurlijk, in Saksen vindt de oogst een paar maanden later plaats als in Palestina, maar dit is niettemin een tijd van toenemend licht en belofte, een uitgelezen moment voor de kerk om te refelecteren op de betekenis van Christus’ incarnatie en het hernieuwen van zijn eeuwenoud verbond. Luther (hij baseert zich op zijn favoriete evangelieschrijver Johannes) lanceert het idee van een Heilige Geest die nieuw leven brengt aan de mensheid en Bach brengt vaak in zijn immers 'seizoensgebonden cantates' allerlei voor-christelijke aspecten en vergeten connecties aan het licht die het verloop van het agrarische jaar weerspiegelen. En nu de zomer nadert komt hij met zuiver optimistische muziek. Het is alsof hij met deze uitbundigheid niet alleen de gaven van een opnieuw ontwakende natuur wil vieren maar ook die miraculeuze ontsteking van de goddelijke Pinkstervonk die mensen in staat stelt om te communiceren buiten hun taalbarrières om.

BWV 172 is bedoeld voor Pinksteren 1714 in Weimar. Maar Bach maakt nog minstens drie andere versies van deze cantate, bedoeld voor andere gelegenheden. De librettist van de cantate blijft ongenoemd, maar algemeen wordt aangenomen dat het Salomo Frank is geweest. Dit gezien het ontbreken van vrije recitatieven; het enige recitatief wat in de cantate voorkomt is ontleent aan een letterlijke bijbeltekst.

Timpanen en trompetten symboliseren Gods koningsschap in het schitterende openingsdeel. Het bas-recitatief (woorden van Christus) wordt gevolgd door de aria 'Heilige Dreieinigstkeit' met een symbolische instrumentatie (een zeldzame combinatie bij Bach) van drie trompetten, timpanen en basso continuo die de bas-solist begeleiden. Zijn vocale figuren zijn geheel afgeleid uit die van de heraldische trompetpartij. Na het zwaarwichtige van deze aria lijkt de delicate tenor-aria 'O Seelenparadies' (4) met dat kalme waaien van unisono strijkers losgemaakt te zijn van die krachtige ernst. Wat hier wordt verbeeld is een dromerige evocatie van een paradijs voor zielen, de adem van Gods geest is voelbaar aanwezig. Nee, het is zeker niet zozeer een sterke Pinksterwind die we hier horen maar eerder is dit het moment dat God in Adam’s neusgaten de adem des levens blaast. En de cantate die zo groots begon met een feestelijk, in het openbaar gezongen openingskoor wordt steeds persoonlijker in de zich evoluerende relatie van God met de mens; de Heilige Geest die ronddwaalt en leiding geeft binnen de ziel van de gelovige.

De Trooster, aangekondigd door de tenor heeft zich nu met de ziel neergelegd en hun dialoog (5) is beeldend vervat in een erotisch/piëtistische taal. Het is een hoogst overladen, sensueel muziekstuk waarin de beide stemmen verstrengeld zijn boven een obligate cellopartij maar waaraan nog even een vierde stem wordt toegevoegd waarin - maar dat is slechts voor de zeer oplettende luisteraar - het Pinksterkoraal 'Komm heiliger Geist' herkent kan worden.

Tot zover deze beschouwing die zeker niet alleen van mijzelf is, dat kan niet gezien de schrijfstijl. Maar van wie deze tekst dan wel is, het is me ontschoten, ik kom daar nog een keer achter. Wat de cantate betreft, lang niet alles vind ik mooi. De bas-aria wordt bij Leonhardt volledig overstemd door de trompet. En het duet tussen de twee mannen, het zal opzienbarend geweest zijn destijds, maar ik vindt het nogal gekunseld aandoen.

Er zijn inmiddels twee versies van deze cantate met The Monteverdi Choir/ The English Baroque soloists (en John Eliot Gardiner natuurlijk) maar die eerste dat is de topuitvoering. Niet eerder is de tenor-aria 'O Seelenparadies' opgevallen maar wat wordt die prachtig gezongen door Christoph Genz. Daarna horen we vrouw-vrouw en/of man-vrouw in het duet. Bij de tweede uitvoering klinkt dat zeer teleurstellend nl. een zeer ‘geknepen’ stem waarbij ik er maar niet achter kom of we hier met Nathalie Stutzmann van doen hebben of met Derek Lee Ragin. Bij Rilling bestaat geen onzekerheid over een gelijkgeslachtelijk of een gemengd samenzijn, hier zijn twee vrouwen aan het woord en het klinkt heerlijk met dat orgeltje erbij. En dat koor zingt ook zo uitgelaten! Er komt nu twijfel welke de mooiste is. Dat is vaak zo.

Derek Lee Ragin

Lang is de veronderstelling dat het een vrij laat werk is wat we hier horen. Uit 1746 zou deze cantate zijn maar onlangs is in St. Petersburg een tekstboekje gevonden waaruit blijkt dat de cantate veel ouder is en al in 1727 op eerste Pinksterdag wordt uitgevoerd. En de koordelen en de alt-aria zijn nog ouder, ze komen uit een eerdere, niet religieuze cantate, bedoeld ter opluistering van een huwelijk van een geestelijke in het jaar daarvoor. Muziek dus die wordt gebruikt voor een andere gelegenheid, voorzien van een andere tekst. Dat is de essentie van wat genoemd wordt een ’parodie’. Het is zeer gangbaar in Bach's tijd. De integriteit en het niet-inwisselbaar-zijn van een kunstwerk? Nee, dat is echt geen onderwerp voor discussie. Seculiere muziek gebruiken in de kerk? Helemaal geen bezwaar.

Eigenlijk zijn het de mooiste cantates, die z.g. parodieën en deze is wel erg geslaagd. Het feest wat huwelijk heet transformeert zich blijkbaar moeiteloos naar het pinkstergebeuren. Spiritueel en vurig, wat willen wij nog meer? Het introductiekoor ontleent zijn contrasterende thema’s aan de begrippen ‘eeuwig’ (gebonden noten) en 'vuur’ (levendige figuren) en die staan ook in de originele tekst waarbij het nog over het huwelijk gaat. Dat begrip Feuer wordt gehandhaaft maar de betekenis verschuift enigszins; de liefde van het bruidspaar wordt nu het vuur van de Heilige Geest dat als flakkerende vlammetjes boven de hoofden van de discipelen te zien is. Het (voor Bach nogal ongewone) gebruik van pauken en trompetten domineert het zeer overrompelende klankbeeld van dit openings-deel. Energiek en stormachtig is het en het koor gaat daar in mee.

Als contrast wordt de enige aria die in de cantate voorkomt (3) volledig gekarakteriseerd door het beeld van de ‘Goede Herder’. Daar waar eerst de bruidegom model stond is nu diens plaats ingenomen door Jezus. Maar wat blijft is die magische muziek; gedempte violen unisono met twee fluiten die een octaaf hoger spelen. 

Het slotdeel is overweldigend in zijn roep om ‘vrede voor Israel’ met opnieuw een ongewoon heftige orkestpartij die al snel het koor meeneemt in een uitbundig pulserend allegro met een finale vreugderoep van de sopranen op een hoge B waarmee deze Pinkstercantate tot een werkelijk glorieus einde gebracht wordt. 

De kennismaking met deze korte cantate verloopt via Harnoncourt. Dat heb ik destijds, lang geleden inmiddels en nog maar pas begonnen met dit alles, betiteld als 'gejaagd geschetter' zoals we bij Harnoncourt gewend zijn. Dat is natuurlijk nogal oneerbiedig tegenover de grote Harnoncourt. Maar ik vind het, eerlijk gezegd nog steeds en hijzelf was ook niet meer zo tevreden over zijn vroege uitvoeringen. Maar dan; op dat openingskoor volgt één van de mooiste aria's uit de hele cantatecyclus nl. die voor de alt. Een hemel op aarde is dit. Maarten 't Hart kent deze aria omdat hij cantate 34 op zondagmorgen in alle vroegte op een keer voor de Duitse radio heeft gehoord:

‘Met mijn oor dicht tegen de luidspreker aan om maar niets te hoeven missen van datgene wat zich nauwelijks boven de ruis verheft. Stel: je kent het hele oeuvre van Bach, maar je hebt nog nooit de alt-aria uit cantate 34 beluisterd. Hoe zou je dan reageren als je die muziek voor het eerst zou horen? Zou je dan denken: dit is het allermooiste dat Bach ooit gecomponeerd heeft?’ 

Alec Robertson zegt in zijn boek over de cantates: 'This is arguably the most beautiful aria Bach ever composed'. Je kunt je afvragen: waarom eigenlijk? Vanwege die sublieme harmonisatie: liggende tonica, none-akkoorden? Vanwege die repeteernoten halverwege? Vanwege die prachtige instrumentale fluit, die viool? Vanwege de superieure melodie? Maar 't zijn gewoon secundestapje omhoog en omlaag, net als in dat andere onvatbare wonder, de tweede bas-aria uit cantate 82, je zou 't haast zelf bedacht kunnen hebben. Hoe eigenaardig dat in feite op geen enkele manier te begrijpen valt waarom deze muziek zelfs in 't oeuvre van Bach een onvatbaar wonder is.

Maarten schrijft verder dat Rilling de schoonheid van deze aria blijkbaar wil verheimelijken en dat je veel beter bij Karl Richter terecht kan. Dat is ook zo maar er bestaat ook een versie door The Monteverdi Choir/The English Baroque soloists en dat is wat mij betreft de mooiste uitvoering, de Archiv opname bedoel ik. Natuurlijk is die alt-aria wonderschoon, hier gezongen door de grote Bernarda Fink (mooier dan de Magdalena Kožená-versie op een verzamel-CD) maar ook het koor is hier werkelijk geweldig! John Eliot Gardener is de enige die dit kan. Hier lijkt dit steeds maar voortstuwende koor bij vlagen zich werkelijk los te zingen van deze aarde en wij met hen. Ik vind deze uitvoering zo mooi, en wel de cantate in z'n geheel dat hij mij op een idee brengt van een lijst met topstukken, daar komt deze als eerste in.

door Maarten 't Hart

Alfred Dürr zegt in zijn standaardwerk over de cantates: ’Terecht wordt de alt-aria uit BWV 34 tot de meest geslaagde ingevingen van Bach gerekend’. De tekst van deze aria luidt:

Wohl euch, ihr auserwählten Seelen,

Die Gott zur Wohnung ausersehn.

Wer kann ein größer Heil erwählen?

Wer kann des Segens Menge zählen?

Und dieses ist vom Herrn geschehn.

Geen bijzondere tekst, en de laatste regel is een echte dooddoener, werd alleen maar toegevoegd vanwege dat woord ’geschehn’ dat op ’ausersehn’ moest rijmen. Maar je zou ook kunnen veronder-stellen dat Bach geïnspireerd werd door de uitverkoren zielen, en in deze aria een beeld heeft gegeven van de hemelse zaligheid, van het eeuwige Jerusalem. Helaas, dat kan niet het geval zijn, want deze aria figureerde oorspronkelijk in een cantate ter gelegenheid van de bruiloft van een dominee. En deze trouwlustige dominee werd door een gemeente-lid aldus toegezongen:

Wohl euch, ihr auserwählten Schafe,

Die ein getreuer Jacob liebt.

Sein Lohn wird dort am grössten werden,

Den ihm der Herr bereits auf Erden

Durch seiner Rahel Anmut gibt.

De tekstdichter van cantate 34 heeft dus heel handig een tekst vervaardigd met hetzelfde ritme, dezelfde hoeveelheid woorden als de tekst van de aria uit de bruiloftscantate. Dat moest ook wel want dan kon Bach netjes zijn muziek uit die bruiloftscantate overnemen in de Pinkstercantate nummer 34. Zo geschiedde, en aldus ontstond een van de onvergan-kelijkste stukken muziek die Bach componeerde op een lompe tekst over een ’getreuer’ dominee die met een vrouw beloond wordt. Hoe volstrekt ondoor-grondelijk en onbegrijpelijk zijn toch de wegen van een genie. Hoe kan het zijn dat een componist, geïnspireerd door zo’n tekst, een aria schrijft die naar mijn smaak, tezamen met de tenor-aria’s uit cantate 85 en 87, en de alt-aria uit cantate 117, en de sopraan-aria’s uit de cantate 149 en cantate 151, tot het allermooiste behoort wat Bach ooit heeft gecomponeerd? Maar wie de teksten uit cantate 85, 87, 117 en 149 bekijkt kan al evenmin begrijpen waarom juist deze teksten Bach inspireerden tot het beste dat hij te geven had (Voor de tekst van cantate 151 geldt dat minder). De conclusie kan alleen maar zijn dat de tekst er kennelijk weinig toe deed, en dat Bach zijn ingevingen kreeg, onafhankelijk van de tekst die hij onder handen had. Dat geldt soms ook bij Mozart, bij Schubert, bij Verdi, maar bij hen is de afgrond die er gaapt tussen de kwaliteit van de muziek en de kwaliteit van de tekst toch nooit zo groot als bij Bach. Wie dan ook de teksten bestudeert die Bach inspireerden, eindigt met alleen nog maar veel grotere bewondering voor de ongelofelijke genialiteit van Bach, met daarbij de ontnuchterende kanttekening dat enig literair gevoel in die genialiteit kennelijk niet besloten lag.