Ai, die hoorns! Dat moet het Leonhardt-consort zijn met hun zeer oude instrumenten! Is het de ouderdom of kunnen moderne musici hier niet op spelen? Hoe dan ook, we willen dit toch eigenlijk niet? En ook bij Gardiner klinken die hoorns aan het begin van deze cantate niet zo jofel. Nee, echt feestelijk wordt het pas bij Helmuth Rilling. Want de cantate heeft echt wel iets te bieden. Maarten noemt bijvoorbeeld het duet dat hij lang over het hoofd heeft gezien maar door het boek van Leonhardt Wolff uit 1913 is hij hierop attent gemaakt. Het is inderdaad 'wondermooi', het onbetwiste hoogtepunt van dit werk met zo’n mooie 'gaande' beweging zoals we die vaker tegenkomen bij Bach. 

Het is eerste Kerstdag 1724. Er zijn 3 cantateloze weken voorbijgegaan; immers, het is adventstijd en dan klinken er in Leipzig geen cantates. Een plaatselijke gewoonte is het, niet door Bach ingegeven want hij heeft in zijn vorig bestaan in Weimar wel Adventscantates geschreven. Nu is het tijd voor een feestelijk werk. Vertrouwd terrein voor de kerkganger want ‘Gelobest seist du, Jesu Christ’ is gebaseerd op een welbekende Lutherse hymne. Wel is de hymne grondig bewerkt; alleen de eerste en de laatste van de zeven strofes zijn onveranderd gebleven, maar het tweede is uitgebreid door middel van allerlei interpretatieve toevoegingen, het derde en vierde zijn vrijelijk herschreven als aria's, het vijfde wordt bij Bach een recitatief en het zesde opnieuw een aria. 

De opening is een spectaculair koraalwerk waarin de melodie zin voor zin ontwikkeld wordt in de sopraanstemmen terwijl drie instrumentale koren (hoorns met timpanen, hobo's, strijkers) begeleiden d.m.v. vreugdevolle signaalmotieven en loopjes. Met al die repeterende noten met name in de hoorns krijgen we die verwachtingsvolle stemming die zo typerend is voor Bach’s kerstcantates. 

Het recitatief van de sopraan laat vervolgens vrije poezie in een declamerende stijl afwisselen met de - ook voor ons - bekende versregels van het koraal, maar toch, letterlijke citaten zijn het niet want hier en daar worden ze een beetje geornamenteerd. Deze koraaldelen worden begeleid door een continuopartij met motieven uit de eerste versregel - in ingekorte nootwaardes - van de koraalmelodie 'Des ewgen Vaters einigs Kind'. Rilling laat de versregels door de sopranen uit het koor zingen, het is waarschijnlijk discutabel maar wel effectief; het is nu echt kerst.

De tenor-aria onderstreept met zijn uitbundig dansende ritme en zeer ongewone instrumentatie (3 hobo's zonder strijkers) de zeer specifieke sfeer van de scene rond de kribbe. Gardiner betitelt het als ‘baroque big band music’. Mogelijk zijn de Wijzen uit het Oosten al gearriveerd? 

Maar ook met kerst geldt; Bach zou Bach niet zijn als hij niet refereert aan een ‘dal van tranen’ vanwaar de nieuwgeboren Christus ons weg zal voeren. Dat is aan de orde in het tweede recitatief. Begeleid door de strijkers leidt het uiteindelijk naar een arioso met een zeer ongewone chromatiek op het woord  'Jammertal' die, aangezien Christus de bedoeling heeft ons hierdoorheen te leiden, overgaat in een C majeur cadens. Het is de inleiding voor dat mooie, heerlijk lang uitgesponnen duet voor sopraan en alt. Met gepuncteerde motieven voor de strijkers, schildert het de armoede die God ten deel valt door zijn komst naar de wereld maar ook (sterke tegenstelling) de ‘Überfluss an Himmelschatzen’ die voor de gelovige bestemd zijn. Als Bach deze cantate 10 jaar later herschrijft, voegt hij aan de zangpartij  montere syncopen toe om zo het streven van de mens aan te geven om als de engelen te willen zingen, mogelijk ook om te dansen. Ze stoten daarbij op de figuren van de violen en die onderlinge tegenstelling wordt door opwaarts gerichte modulaties nog eens verder versterkt; met verhogingen (om het streven van mensen naar de heerlijkheid der engelen te symboliseren), met verlagingen (om de menselijkheid van Jezus te verbeelden).

Het slotkoraal met hoorns en pauken leidt naar een stralende cadens en maakt de cirkel rond want het refereert - vanaf de voorlaatste zin - aan de blazersmotieven uit de opening.

Bronnen; Ludwig Finscher/ John Eliot Gardiner

Bach schrikt er nooit voor terug zijn eigen noten nogmaals te gebruiken en hij doet dat op verschillende manieren. Deze muziek was niet voor Leipzig bedoeld en zou er ook niet worden uitgevoerd. Zonde, en misschien dacht Bach dat ook. Merkwaardig dat hij ook in Leipzig een Latijnse tekst gebruikt, zeer ongebruikelijk in een protestantse kerk.

Het lied van de engelen bij de geboorte van Jezus komt tot ons via Lucas 2:14. In de Latijnse kerkmuziek wordt dat verwoord als 'Gloria in excelsis Deo'. De aanleiding voor een eerste uitvoering van dit werk is een speciale dankdienst die gehouden wordt in de Universiteitskerk in Leipzig op eerste kerstdag 1745. Die dankdienst is bedoeld om de Vrede van Dresden te vieren. De tweede Silezische oorlog is tot een einde gekomen en het is de eerste en de enige keer in zijn leven dat Bach ervaring uit de eerste hand heeft met de verschrikkingen en het leed van een oorlog als Pruisische troepen Leipzig bezetten en de omgeving verwoesten in het najaar van 1745.

Ingeklemd tussen de vroege ochtenddienst in St. Thomas en de middagdienst in St. Nicholas, is deze dankdienst een van die zeldzame momenten waarop de leden van Bach's twee beste Cantorijen beschikbaar zijn voor een gezamenlijke uitvoering. Dit is dé kans om Leipzig drie delen te laten horen van de wonderbaarlijke vijfstemmige Missa BWV 232a, gecomponeerd voor het Hof van Dresden in 1733. Bach had ooit de ambitie om daar een aanstelling te krijgen als hofcomponist. Die aanstelling ontgaat hem maar de muziek ligt in Leipzig nog op een plank en het wordt door hem haastig bewerkt tot een nieuw drieluik. Later zal Bach dit alles uitbreiden tot een complete Mis in b klein, de ‘Hohe Messe’. 

BWV 191 is natuurlijk geen cantate. Ten onrechte is dit werk bij de cantates ingedeeld en het is dan ook terecht dat Harnoncourt het niet in zijn cyclus heeft opgenomen.

Wel is er een versie door Ton Koopman. De klank, de opnamekwaliteit van deze CD's vind ik eerlijk gezegd niet fijn. Het klinkt allemaal zo koud en zo hard. Wat een heerlijk rustpunt is dan het duet. 

Later luister ik naar Rilling. Ik zit in het raam en kijk naar de bomen op het Jonas Daniel Meijerplein die nu op z'n mooist zijn. Dat prachtige groen wat je alleen in april ziet. Soms zijn de bijkomende omstandigheden bepalend voor hoe je iets ervaart. De muziek is schitterend. Later koop ik de Gardiner-versie, die is natuurlijk (met al dat koorwerk) nog mooier. Maar een cantate is het niet.

Bron; John Eliot Gardiner

Van alle christelijke feestdagen is Kerst de enige die tot op de dag van vandaag haar karakter en tegelijkertijd haar oorspronkelijke en algemeen erkende inhoud heeft weten te behouden. Ondanks de kritiek dat het Kerstfeest, dankzij alle wereldse ruis, haar betekenis verliest, zien mensen over de hele wereld de gedachtenis van Christus’ geboorte als een goede aanleiding om naar de kerk te gaan, wat kerkmusici dan weer inspireert om een speciale, feestelijke kerkdienst aan te bieden. Johann Sebastian Bach en zijn collega’s hebben zo’n ‘externe’ motivatie niet nodig. Die feestelijke dienst op eerste kerstdag markeert het einde van een muzikale ‘onthouding’ zoals die in Leipzig gedurende de Advent nu eenmaal gebruikelijk is. En het onwankelbare geloof in de wederkomst van de Hemelse Koning is reden genoeg om, zoals ook de Drie Koningen doen, alle (muzikale) schatten van de wereld aan de voeten van het nieuwgeboren kind te leggen. Het is een feit; de cyclus van kerkelijke feesten is nu in volle hevigheid aangebroken en er is beslist geen gebrek aan feestdagen en bijzondere zondagen en die kunnen niet zonder muzikale begeleiding. Bach zal later, dan is het 1734, zijn conclusies trekken door voor deze dagen zijn Kerst Oratorium te componeren, een cantatecyclus die bestaat uit maar liefst zes cantates voor evenzovele feestdagen. Maar nu is het 1725 en hij schrijft hij voor de eerste kerstdag deze cantate, BWV 110,  in een periode dat hij wat minder productief is v.w.b. het componeren van nieuw werk. 

Bach begint deze cantate met, zoals hij wel vaker doet, zichzelf te citeren. Het openingsdeel is immers afkomstig uit zijn vierde orkestsuite, het is de ouverture daaruit. Of hij het zichzelf daarmee eenvoudig maakt is zeer de vraag, doorgaans zijn dit soort bewerkingen van eerder geschreven materiaal zeer veeleisend. Door  toevoeging van andere instrumenten, van vocale partijen, moet het geheel totaal herschreven worden. Zo laat hij hier de melodielijn van de eerste hobo door twee fluiten ondersteunen en het koor mag meedoen in het allegro. Het is beslist ongewoon, zeker voor wie het origineel kent. Instrumentalisten worden gedwongen om partijen die ze menen te kennen te heroverwegen, plotseling zijn die verdubbeld met stemmen die met uitbundig plezier met hen meedoen. De zangers moeten zich aanpassen aan ingeburgerde gewoontes van de instrumentale partijen. Jawel, dit stuk wordt opnieuw uitgevonden, tot leven gewekt met onverwachte klanken, met een heerlijke verbeelding van 'lachen-in-de-muziek'. Bach schrijft dan ook speciale aanwijzingen voor de wijze van uitvoeren, waarschijnlijk als toevoeging bij heruitvoeringen van deze cantate tussen 1728 en 1731. De muziek is in ‘t geheel niet klein, bescheiden, kamermuziek-achtig. Integendeel. Dit hele stuk legt een onweerstaanbare branie en pronkzucht aan de dag, uitbundig is het, los, maar dankzij natuurlijke elegantie en lichtheid wordt het nooit een boers hossen zoals we dat zien op de schilderijen bij Breughel. Het blijft natuurlijk, elegant, licht van toon.

Ook de aria’s zijn mooi. Er is een meditatieve aria voor tenor begeleid door twee fluiten (2) over de menswording van Christus en een alt-aria met gepuncteerd ritme, in muzikaal opzicht een heel stuk verwijderd van een tijdgenoot als b.v. Henri Purcell en met een tekst die ingegeven zou kunnen zijn door zo’n zeventiende-eeuwse metafysische dichter: 

'Ach Herr, was ist ein Menschenkind,

dass du ein Heil so schmerzlich suchest?’

In een betoverend duet (5) zingen daarna sopraan en tenor de woorden van de engel uit het Lucas-evangelie ‘Ehre sei Gott in der Hohe’. We kennen deze woorden ongetwijfeld allen. Net als het einde in pastorale stijl met een verklanking van het tekstgedeelte ‘und den Menschen ein wohlgefallen’ waar de stemmen gedecimeerd worden. Bach is tevreden en voegt dit later toe aan het Magnificat BWV 243A. De bas-aria die nu volgt, met trompet, strijkers en hobo, is welhaast het prototype van de aria ‘Grosser Herr’ uit het latere Weihnachtsoratorium. Een heroïsche stijl, energiek, feestelijk en briljant.

Deze cantate kunnen we horen op de tweede kerstdag 2007, 's morgens in de zeer drukke Westerkerk. En dan blijkt opnieuw hoe bijzonder het is, de zichzelf steeds vernieuwende componist die juist als je denkt alles nu zo'n beetje te kennen, die zich dan toch weer van een heel andere kant laat zien. Eerder had ik deze cantate getypeerd als zo'n typische trompetcantate met een nogal gezwollen toon die maar voortduurt van het begin tot aan het einde; die toon van 'wat is onze God toch geweldig'. De toon waar ik niet zo dol op ben. Maar vandaag is het ineens een prachtig, lichtvoetig werk geworden. Hein Meens (de nieuwe dirigent) doet het goed. Blijkbaar doen mijn cd-uitvoeringen de cantate geen recht. Dat geldt voor het verbeten zingen van de jongetjes bij Harnoncourt, het geldt zelfs voor de wat gezapige Werner. Gardiner komt met z’n lichte toon meer in de buurt maar het meest toch wel Hein Meens op deze zondagochtend in de Wester.