Johannes 2: 13-22. Jezus schoont het tempelplein

De cantate ‘Gott der Herr ist Sonn und Schild’ heeft een riante bezetting; behalve strijkers en continuo twee hobo's, twee hoorns en pauken. Feestelijk is het en dat zal ongetwijfeld verband houden met het feit dat deze cantate bedoeld is voor Hervormingsdag. Er zijn aanwijzingen dat Bach, in tegenstelling tot zijn gebruikelijke praktijk, zes maanden eerder al begint te componeren aan dit werk.

De opening klinkt als een ceremoniële optocht, alsof wij voor ons zien een bewegend tableau van het Lutherse volk, al marcherend gaat men voort. Maar hun strijdbaarheid is zeker niet grimmig, eerder wordt een sfeer van uitbundige vreugde en van bonhomie bereikt. Als ondersteuning van die triomfantelijke fanfares van de hoorns horen we indringende paukenslagen die als we het vrij mogen interpreteren doen denken aan het hameren van de stellingen van Luther op de eiken deur van de kerk. Het is immers 31 oktober. Na 12 maten is dat weer voorbij, tijd voor de blazers om te ademen en om ruimte te maken voor geanimeerde fuga-inzetten (fugato’s) van strijkers, fluiten en hobo's. Als dan het thema van de hoorns terugkeert, het zweeft hoog boven de uitwerkingen van die fugato’s, dan is het om ons voor te bereiden op de grote entree van het koor. De stemmen komen dan één voor één binnen met een werkelijk majesteitelijke grandeur; hier heerst een glans die eerder de suggestie oproept van cherubijnen en serafijnen dan van de stevige Lutherse Hausfrauen die vandaag ongetwijfeld de kerk bevolken. 

‘Geen goed zal Hij onthouden aan hen die in oprechtheid wandelen.'

Een belangrijke boodschap in dit openingskoor. Bach heeft een buitengewone controle over zijn materiaal en er klinkt dan ook een langdurige fuga op het inmiddels vertrouwde thema. Hij maakt zes paar entrees in strettos, op de maat, vervolgens op de halve maat, soms unisono, dan weer op het octaaf, op een kwart, en zo voorts, waarna een antwoord volgt, twee maal direct en vier maal in een omkering. Gillies Whittaker, die naast het schrijven van uitgebreide analyses van Bach’s cantates, ze ook allemaal uitvoert gedurende een aantal jaren na de Eerste Wereldoorlog, bekent dat hij 'zelden zulke spirituele verrukking gevoeld heeft als bij het uitvoeren van deze prachtige koren'. 

Met zijn voorliefde voor grote veranderingen van schaal en abrupte schakelingen van algemene naar privé gevoelens, vervolgt Bach met een aria voor alt met hobo obbligato (2). Bedriegelijk eenvoudig klinkt het. Maar de gesyncopeerde spanning van de eerste maten en ook de steeds variërende opdeling van de zinnen, ze plagen het oor.

Ter begeleiding van het nu volgende koraal (3) keert de muziek van 1 terug, hoorns en pauken met hun marcherende thema, maar het zijn dit keer alleen de hoornfanfares, niet de strijdlustige fugamotieven. Ze dienen als achtergrond voor Martin Rinckart's overbekende hymne 'Nun danket alle Gott'. Een stevige melodie die in Bach’s harmonisatie dit drieluik tot een goed einde voert, mogelijk is dit het punt waarop in Leipzig de preek zal volgen.

Het tweede deel van de cantate is misschien minder indrukwekkend, al is er een verrukkelijk duet voor sopraan en bas (5), beginnend met een parallelle beweging in tienden, onschuldig in de manier waarop een Adam en Eva gelijkend paar (voor de zondeval) hand in hand voortgaand Gods bescherming inroepen. Zelfs horen we hier een pre-echo van Papageno en Papagena, een Mozartiaanse impressie, nog versterkt door een hint van ‘Eine kleine Nachtmusik’ in de viool ritornelli. Hoewel Bach zijn best doet om zich tegen deze muziek teweer te stellen en om gevaar te suggeren in zijn weergave van het 'razen van de vijand' blijven zijn vijanden toch een stuk minder bedreigend dan de hardnekkige, spookachtige kwelgeesten van Luther geweest moeten zijn.

Blijkbaar is Bach zelf tevreden over deze cantate want hij hergebruikt maar liefst drie delen voor zijn Lutherse missen. Ik maak kennis met deze muziek via Gustav Leonhardt en zijn consort en ik vind dit dan 'helemaal niet onaardig'. Soms zijn (valse) blazers zoals bij Leonhardt toch wel mooi en ook het duet na het bekende 'middenkoraal' is opvallend. Volgens Maarten 't Hart heeft dat duet, hoe anders het ook is, dezelfde lichte zwierigheid als dat uit 78. Een mooie cantate.

Bronnen: Wikipedia/John Eliot Gardiner/Maarten 't Hart

De kerkmuziek van J.S. Bach geniet grote bekendheid. Er zijn cantatediensten, er zijn uitvoeringen in concertvorm, maar zelden horen we het rijke kader waarin de kerkmuzikale composities van Bach geklonken hebben. In de tijd van Bach duurde een kerkdienst 3 tot 4 uur. Zeker op feestdagen was het een viering waarbij de muziek een zeer prominente plaats innam. De diensten werden vormgegeven volgens de Lutherse traditie van die tijd. Luther had, ook in het vieren van de lithurgie, een groot aantal hervormingen doorgevoerd. Zo componeerde hij liederen die door de gemeente werden gezongen (koralen) en hij voerde de landstaal in. Maar anders dan bij de reformatie in Nederland bleven veel elementen uit de rooms-katholieke mis gewoon gehandhaafd. Er werd veel gereciteerd (gezongen lezingen en gebeden) en sommige onderdelen van de dienst klonken in het Latijn. 

Bach hanteerde nog altijd dit Lutherse stramien maar voerde daarbij ook steeds een recent gecomponeerde cantate uit. En hij greep terug op eerder door hem geschreven werk of muziek van andere componisten. Naast bijdragen van professionals en geschoolde amateurs is er de gemeentezang die een belangrijke plaats inneemt. Onduidelijk is hoe de koralen werden gezongen. Wel weten we dat tijdens Bach’s kantorschap in Leipzig een verandering plaatsvond van onbegeleide naar begeleide gemeentezang. Het tempo van het zingen lag veel lager dan we nu gewend zijn en als er begeleid werd klonk tussen elke koraalregel een tussenspel. Vierstemmige koraalzettingen werden gezongen door het koor maar het is zeer waarschijnlijk dat de gemeente de bekende liederen meezong.

Op zondag 22 september 2013 kunnen we in de Waalse Kerk in Amsterdam een reconstructie meemaken van een kerdienst zoals die mogelijkerwijs heeft plaatsgevonden op 31 oktober 1730 te Leipzig, de viering van het Reformationsfest. Een zeer uitgebreide viering waarbij de cantate slechts een bescheiden onderdeel is van dat geheel. De dienst begint met een preludium voor orgel en vervolgt met het koraal “Herr Jesu Christ dich zu uns wend” waarbij de verschillende onderdelen beurtelings meerstemmig en eenstemmig worden gezongen door koor en gemeente. Na opnieuw een preludium voor het orgel volgt dan een korte mis voor koor en solisten. De zegen wordt uitgesproken (ik moet eigenlijk zeggen hij wordt gezongen door de voorganger), er wordt een Epistellezing gedaan (opnieuw gezongen door de voorganger) waarna een preludium door het orgel “Ein feste Burg ist unser Gott” voorafgaat aan het gelijknamige koraal, ook nu weer beurtelings gezongen door koor en gemeente. Hierna volgt een Evangelielezing door de voorganger (gezongen) waarna het tijd is voor de cantate “Nun danket alle Gott” die nog wordt ingeleidt door een preludium voor het orgel.

Op dit punt aangekomen, de cantate is zojuist beëindigd, zijn we zo'n anderhalf uur onderweg op het traject van deze ‘reconstructiedienst’. Zijn we nu halverwege? Wat hierna volgt is de z.g. prefatie (de inleiding van het eucharistisch gebed), een sanctus, gezongen door het koor, Het ‘Onze vader’ (gereciteerd door de voorganger), de musica sub communione (muziek voor bij het avondmaal), een 'Agnus Dei', een dankgebed en tot besluit de hymne 'Allein Gott in der Höh sei Ehr’ ook nu weer voorafgegaan door een preludium. 

De dienst duurde al met al geen 3 of 4 uur maar 2 uur en 7 minuten. Zeker, een zeer, zeer uitgebreid programma maar door ons aller actieve deelname is dit ook voor de mens van de 21e eeuw een aanvaardbare lengte. 

Nun danket alle Gott